Güneş sembolizmi

Tülay Çağlar Kadı

Eğitimci - Yazar

19.04.2024 03:56

Ezel olanın temsilcisi, Güneş!

Gökyüzünde tek başına var olması, gökyüzünde asılı kalışı ile aydınlatışı ve ısıtışı, canlılara hayat vermesi, koruyuculuğu…

Öyle aşkınlığa dairdir ki tam da bu yüzden mitler, efsaneler, destanlar ve masallar aracılığıyla gün doğumu, gün batımı, Güneş tutulması gibi doğa olaylarına ilişkin sembolik aktarımlar atfedilmiştir… Çağlar boyu

Güneş şimdilerde, besleyen, doğuran, üreyen, kutsal olan dişilik (tasavvufta rahimiyet) ilkesini esasında zamanımıza davet ediyor. Sanki, oldukça karışık zamanlardan geçen zaman yolcularmışız gibi hissetsek bile bazen yeniye dair yapılandırma gerekir. Kadim bilgelik zemin gerektirdiğinden tebliğe şimdilik ara verip Güneş sembolünün Anadolu Uygarlıklarında öneminden bahsedelim.

Anadolu erken dönem eser ve tasvirlerinde olduğu gibi Göktürk Sanat anlayışında da;

Güneş'in son ışıklarının söndüğü nokta batıyı kötü, karanlık güçlerin ve soğuğun sembolüdür. Güneş'in doğuşu hayatın, geceyi ölümün sembolü, Güneş'in olmadığı zaman yaşamın son bulduğuna ilişkin tanımlardır.

Işığın, bilginin, iyiliğin, yaratıcı tek ve bütün olan gücün, ruhsal yönetimin temsili olarak yeryüzüne yansıyan semboldür. Yüce kozmik güç; her şeyi gören ilahi olanın fizik ortamda tecellisi, kozmosun kalbi; varlığın ve sezgisel bilginin merkezi; dünyanın zekası; aydınlanma; dünyanın, gündüzün ve adaletin gözü; fethedilmemiş olan; ışık; parlaklık; adalet, asalet manasına gelmektedir.

"Önceleri her yer karanlıkken, ilahi olan koynundan (göğsünden) Güneş'i çıkarmıştır. Güneş'indört bir yana saçtığı ışıklarla yeryüzü canlanmış, çayırlar ve tarlalar yeşermiş, çalılıklar ve ormanlar yetişmiştir. Bu mucizeye şaşıran insanoğlu, ışığı toplamak istemiştir. Kimisi bir kovanın içine, kimisi kutuya, kimisi eleğe koyarak evlerine ışık götürmüşler ilk evlerin pencereleri yoktur- ancak tüm yeryüzünün ışıklandırılması denemesi başarısızlıkla sonuçlanmıştır. O zamandan itibaren güneş mutluluk ve refah getiren ilahi bir varlık olarak görülmeye başlanmıştır."

Uzelli, Gönül. (2016).. İnanışlar ve Söylenceler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları

Genellikle ilk çağ toplulukları itibariyle Eski Türk topluluklarında Güneş ve Ay'la ilgili inançlar birbirinden ayrılmaz hatta eş tutulurlardı. Güneş ve Ayın iki yoldaş, sevgili olduğu inancı özellikle Eski Türklerde yaygın bir inançtı. Güneş dişiyi, Ay erkeği; Güneş anayı, Ay babayı; Güneş sıcağı, Ay soğuğu; Güneş güneyi, Ay kuzeyi sembolize etmekteydi.

Türk edebi eserlerinde rastlanan kertenkele görünümünde semenderler de Güneş ve aşkla ilişkilendirilmektedir. Semenderler asla ateşte yanmadığına inanılan bir hayvandır hatta ateşte yaşadığı ve ateşten çıkınca öldüğü rivayet edilir. Erken döneme ilişkin sanat eser ve figürlerinde semender benzeri figürlere dolayısıyla fazlasıyla rastlarız.

Efsanevi Ankâ, Kaknus ve Mûsikâr kuşunun kültürel süreklilikte biçimsel dönüşüm kazanmış hali olduğunu iddia eden yorum ve araştırmacılar da vardır. Kimi zaman ise onun bir kuş olduğu dahi rivayet edilmektedir. Aşkın ve Güneş'in insan üzerindeki etkisi, dünya edebiyatlarının hemen tamamında dönüşüm ilkesi dolayısıyla elementlerden ateşle sembolize edilir.

Semender benzetmesi tasavvuf kültüründe de aşıkların küllerinden yeniden doğuşu, dönüşüme muktedir oluşu nedeniyle en çok ta arındırıcı, olgunlaştırıcı; hatta yok ediciliği (fenafillah) nedeniyle sanatsal aktarımlarda köprü görevi görmektedir.

" Gözümde nursun, başımda tacım semender "

ANADOLU - AHMET ARİF

Beşikler vermişim Nuh'a

Salıncaklar, hamaklar,

Havva Ana'n dünkü çocuk sayılır,

Anadoluyum ben,

Tanıyor musun ?

Gör, nasıl yeniden yaratılırım,

Her biri vazgeçilmez cihan parçası.

Kaç bin yıllık hasretimin koncası,

Öyle yıkma kendini,

Öyle mahzun, öyle garip...