Bugüne ulaşan bir distopya: kafka metinleri

Kafka günlüğünde şunları söylüyor: "Bir yabancıdan daha yabancı yaşamım. "Prag doğumlu yazar Franz Kafka, edebiyatta alegorik anlatım ve absürt biçemin en iyi örneklerini veren yazarlar arasında özgün ve başat bir yere sahip. Kafkaesk olarak adlandırabileceğimiz metinleri, kendine özgü üslubu, ironisi, toplumsal çözümlemeleri ve varoluşçu tonlarıyla Kafka, 20. ve 21. yy'ın en önemli yazarları arasında sayılıyor kuşkusuz. Yazarın yaşadığı çağ ve coğrafya çerçevesinde belki de bir distopyanın muştucusu da sayılabilir bir bakıma. Elbette bunu belirleyen de yazarın metinlerinde karşımıza çıkan otoriterliğin birey üzerindeki yıkıcı etkisinin bu çağın insanı için de geçerli oluşu sanırım.

Franz Kafka'nın Dönüşüm (Die Verwandlung), metaforik unsurları da içerisinde barındırırken, bir ailenin trajedisini gözler önüne serer. Romanın başat kahramanı Gregor Samsa, annesi, babası ve kız kardeşi ile birlikte yaşamaktadır. Pazarlama işinde çalışan Gregor Samsa, bir sabah uyandığında hamam böceğine dönüşür ve anlatı bu noktadan sonra derinlik kazanmaya başlar. Kafka'nın Gregor'u, bir hamam böceğine dönüştürmesi Marksist terminolojideki yabancılaşma kavramıyla ilintilendirilmektedir. Romanın aslında Gregor'un hikâyesi değil ailesinin bir hikayesi olduğu genel kabulünü de göz ardı etmemek gerek. Romanın kahramanı Gregor, romanda dramatik çatışmayı tetikleyen bir antagonistik karakter olarak görülür. Asıl hikâye, ailesinin bir trajedisi olarak görülmektedir ve mikro bir toplum özelinde sosyal dışlanmışlığın ne gibi etkileri olduğunun ya da olabileceğinin gözler önüne serilmesi hikayenin ana çatısını da oluşturur.

Sosyal dışlanmışlığın ve sosyal dışlanma endişesinin romanda ilk açığa çıktığı yer Gregor'un hamam böceğine dönüşmesinin gerçekleşmesinden sonra monolog şeklinde dile getirdiği şu sözler kayda değer muhakkak:

"Ah Tanrım, nasıl da güç bir meslek seçmişim kendime ! Hemen her gün yoldayım Bütün bunlar bürodaki asıl işlerden daha yorucu, üstelik bunlar yetmiyormuş gibi bir de yolculuğun çilesi, aktarma trenlerinin stresi, düzensiz, kötü yemekler, sürekli değişen, hiç kalıcı ve samimi olmayan insan ilişkileri...'' (Kafka, 2014, s.6).

Kafka'nın Dönüşüm'ünde borcun ödenememesi ya da ödense bile 5-6 yıl gibi uzun bir sürede ödenmesi, sosyal dışlanmışlığın yoksulluk ve düşük gelirlilik bileşenine denk düşmektedir. Nitekim Kafka, hamam böceği benzetmesiyle Gregor'un toplumun diğer bireyleri tarafından hangi şekilde algılandığının somutlaştırılmasını sağlamaktadır. Gregor, toplumda dezavantajlı, dışlanmış bir bireyi temsil etmektedir. Gregor'un sosyal dışlanmışlığının ve toplumla bütünleşememesinin altının çizildiği en önemli ifade, Gregor'un işe geç kalması üzerine işyerinden bir temsilcinin evlerine gelerek Gregor'u sorması üzerine annesi tarafından söylenmektedir: ''Akşamları hiç dışarı çıkmamasına neredeyse kızıyorum, sekiz gün kentteydi fakat bir akşam bile dışarı çıkmadı'' (Kafka, 2014, s. 11).

Kafka'nın hamamböceği metaforu, sosyal dışlanma bağlamında sosyal dışlanmaya maruz kalan bireyin toplumun diğer üyeleri ve kendisi tarafından nasıl algılandığına dair bir görüş sunmaktadır. Romanın kahramanı Gregor, düşük gelirli bir işte çalışmaktadır. Dolayısıyla sosyal dışlanmışlığın en önemli bileşenlerinden birisine sahiptir. Sosyal dışlanmışlık teorisyenlerine göre sosyal dışlanma ve yoksulluk arasında güçlü bir bağ bulunmaktadır. Ayrıca Gregor'un sosyal hayatı, kendisinin de söylediği üzere yapay iliş- kilerle örülüdür ve Gregor, sosyal anlamda yalnızlık çekmektedir. Dolayısıyla Gregor, sosyal dışlanmışlık kavramının bütünleştiği bir kurmaca karakterdir.

Birey-toplum arasındaki ilişkiye ilginç bir yaklaşım sergileyen Dönüşüm romanı, toplumdan dışlanan bireyin/bireylerin hikayesini trajik bir şekilde ele almaktadır. Avrupa'da Birinci Dünya Savaşı öncesinde büyük bir ekonomik refah, tamamıyla öngörülebilir bir gelecek, oldukça güvenli bir yaşam ve ülkeler arasında pasaportsuz bir geçiş özgürlüğü vardı. Bir nevi kıta sonsuz dengeyi bulmuştu ve yaşam bundan sonra savaşların, ekonomik bunalımların ve istikrarsızlıkların her türlüsünden uzak bir şekilde, mutluluk içerisinde sürüp gidecekti. Stefan Zweig, Dünün Dünyası'nda uzun ve ayrıntılı 1914'e kadar Avrupa'yı bir Cennet olarak betimler. Oysa Zweig'den yalnızca iki yıl sonra ve Zweig'le aynı ülkede, Habsburg İmparatorluğu'nda doğan Kafka için bu dönem hiç de Cennet'e benzemez. Kafka'nın Avrupa'nın geleceğine ilişkin felaketlerini sezmesinde, onun Habsburg İmparatorluğu'nda yaşıyor olmasının da belirgin bir etkisi vardır. Savaş sonrası Avrupa'da ortaya çıkacak olan devlet ile vatandaş arasındaki bürokrasi ilişkisi ve farklı etnik gruplar arasındaki hiyerarşik katmanlaşma Habsburg İmparatorluğu'nda Avrupa'nın diğer ülkelerine oranla daha erken başlamışken devletin vatandaşlarıyla kurduğu soğuk bürokratik ilişki insanı bir evraka ve bir seri numarasına dönüştürür Kafka'nın gözünde. Bir sosyal sigorta memuru olarak Kafka da tam bu bürokrasinin ortasında yer alıyor ve olağanüstü hassas duyularıyla gelecek on yıllarda tüm Avrupa'yı kasıp kavuracak olan devletin birey üzerindeki baskısını daha o dönemde en ağır şekilde tüm varlığıyla hissederken toplumdaki çürümenin, yaşadığı günün bürokratında yarının saldırganının ve celladının, göze görünmeyen tohumda oluşan yıkımın kokusunu alır yazar doğal olarak.

Kafka bizi yabancılaşmanın sınırlarına kadar getirir, yorulmak bilmeden bu sınırlara saldırır fakat onu aşmayı başaramaz. Yapıtlarından çoğunun yarım bırakılmış olması bir rastlantı değildir. Cehennemin çemberlerinden geçmiştir, sonsuz bir tünelin sonundaki ışığı görmüştür fakat artık nefesi kesilmiştir. Onun yurdu yabancılaşmanın ve yabancılaşmaya ilişkin bilincin yurdudur. Artık kişi kendisine de yabancılaşmaktadır. Kahramanları kendi benliklerinden yavaş yavaş sıyrılmaya başlarlar. Amerika romanında kahramanın Karl Rossmann adını taşırken, Dava'da bu ad azalarak Josef K.'ya iner. Şato'da ise kahramanın adına ilişkin K.'dan başka bir şey kalmamıştır. Kahramanlar artık kendilerine bile yabancıdır ve bireyin dünyayı asla etkileyemeyeceği duygusunun egemenliği altındadır. Bu yüzden de Kafka'nın bireyi bir böcektir. Değişim romanındaki Gregor Samsa'nın bir sabah uyandığında kendisini bir böcek olarak bulması tesadüfi bir gönderme değildir. Bu bağlamda şu belirlemeleri yapmak da yerinde olacaktır: Kafka bizi yabancılaşmanın sınırlarına kadar getirir, yorulmak bilmeden bu sınırlara saldırır fakat onu aşmayı başaramaz. Yapıtlarından çoğunun yarım bırakılmış olması bir rastlantı değildir. Cehennemin çemberlerinden geçmiştir, sonsuz bir tünelin sonundaki ışığı görmüştür fakat artık nefesi kesilmiştir. Onun yurdu yabancılaşmanın ve yabancılaşmaya ilişkin bilincin yurdudur. Artık kişi kendisine de yabancılaşmaktadır. Bir şekilde kahramanlar artık kendilerine bile yabancıdır ve bireyin dünyayı asla etkileyemeyeceği duygusunun egemenliği altındadır. Kafka'nın bireyi kimsenin umursamadığı, fakat yalnızca ezmek isteyeceği bir böcek olarak bu nedenle temsil edilir.

Kafkaesk, gizemli bir şekilde ters dönmüş kurgusal ortamlardan türemiş olmasına rağmen, artık kaosun her şeyi kuşattığı ve bir çıkış olmadığı gerçek hayat durumlarıyla da ilişkilendirilmektedir. Kafka, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nda doğmuş ve dünyada ahlaki çürüme ve zulmün hissedildiği yerin, yeni Çekoslovakya Cumhuriyeti'nin yabancısı olarak bireyin çaresizliği, bürokratik düzenin yarattığı fiziksel ve zihinsel travmanın yeni çağın yaşayacağı distopyanın muştucusu olduğunu görür. Elbette Kafkaesk kavramsallaştırmasını "Dönüşüm"deki "hamam böceği" metaforunu karikatürleştirerek aktarma hastalığından azade tam da yazar ve çağ paradigmasıyla irdelemek de hayli yerinde olacaktır.

Benzer açıdan Kafka'nın "The Trial"(Dava) adlı eserinin içine gömülmüş bir trajediden söz açmak mümkündür. Resmi bir trajedi sayılmada da Kafka bu eserde Aristoteles'ten farklı bir şekilde trajedi unsurları yerleştirerek, kahramanın başından geçen darbenin etkisini artırmayı ve bir edebi trajedi için kriteri kısmen yerine getirmeyi amaçlar. Modern toplumda, trajedi için yüksek statü bir gereklilik olarak düşünülemez. Yirminci yüzyıl dünyası doğuştan kusurlu ve acil çözüme ihtiyaç duyan sayısız sıkıntı ile doluyken bireylerin Antik Yunan tanrılarının kaderlerini belirlemek için başlarının üzerinde uçmasının yerine, bireyi Yeni Çağ'da "sistem" benzer şekilde kuşatır. Eagleton, "Franz Kafka'nın Duruşma'daki hukuk açıklaması bir şekilde intikamcı ve kinci bir yapıya sahiptir" diye belirtir. (Eagleton, 2003, s.130). Eagleton'ın eseri, şu sözlerle sona erer: "Franz Kafka'ya son sözü bırakabiliriz. Duruşma'nın sonunda, idam edilmek üzere olan Josef K. yakındaki bir binanın en üst katında belirsiz bir hareket görür. Cephe penceresi, bir ışık gibi parlayarak açıldı; insan figürü, o mesafe ve yükseklikte zayıf ve maddi olmayan bir şekilde kendini zorla dışarı itti ve kollarını daha da uzattı. Kimdi? Bir arkadaş mı? İyi bir adam mı? İsyankar mı? Yardım etmek isteyen biri mi? Bir kişi miydi? Herkes miydi?" (Eagleton, 2003, s.297). Eagleton için Kafka'nın Dava'sı trajedi ile sonlandırma çabasına tanıklık eder. Tüm umudun belirsizliği, kahramanın kaderini değiştirebilecek herhangi bir gücün olmadığının sonunda uyanışı, Duruşma'nın ana temalarıdır. Ayrıca, bugünün ilerici liberal toplumlarına rehberlik eden önyargılı bir düşünce, insanın özgür olduğunu, bağımsızlığın tadını çıkardığını ve potansiyellerini ve yeteneklerini fark etme ve kullanma duyarlılığına sahip olduğunu dile getirirken bireylere ve toplumlara düşen aslında hukukun "İktidar" ve "muktedir erk"in bir nevi temsili olduğu gerçeğidir.

Tam da bugüne denk düşen öncül bir distopik öngörü olarak "Dava"da trajedinin demokratize edildiği ve hukuki mekanizmaların karmaşık işleyişinden sıkışmış, düşmüş ve yaklaşan yazgısına boyun eğen Joseph K. Ancak Joseph K kendisini tehlikeli durumdan çıkarmak ve kaderini atlatmak için etkili önlemler almaya çalışsa da, sonunda "sisteme" teslim olur "... tamamen arkadaşlarına teslim oldu" (s.176) [katillerine]. Bu çağa denk düşen trajedinin temel farkı suçlunun anatomisinde karşımıza çıkar. İlk Çağ'daki tanrılar, "sistem" şeklinde maskelenmiş esoterik bir varlık tarafından değiştirilmiştir nihayetinde.  Franz Kafka'yı Saçmalık Tiyatrosuile ilişkilendirmek yanlış olmaz, çünkü bu, etrafındaki saçmalığı aşmaya yönelik kararlı çabalarını yansıtmaktadır. Çevresine yayılmış olan bu kasvet oldukça hissedilir. Bu anlamda, Mahkeme, Eugene Ionesco'nun "Rhinocéros"uyla benzerlik gösterebilir, burada Ionesco insanların yalnızca baş kahramanın bu dönüşüme karşı koyabildiği bir noktada rinolara dönüştüğünü gösterir. Bu alegorizasyon, insanların genellikle kendi iradeleriyle bir totaliter sisteme boyun eğmesinin bir sonucudur, çünkü özgürlük, yabancılaşma olarak değil, daha çok yabancılaşma aracı olarak görülür. Tüm bu saçmalık algısı, dışlanmışlık hâli, nihilizm ve geleceğe dair distopik öngörü temelde Kafka'nın metinlerindeki gelecek öngörüleri şeklinde okunabilir nihayetinde.