Enflasyon nasıl hesaplanıyor?

Fiyatlar, her gün yakından takip ettiğimiz önemli bir ekonomik göstergedir. Fiyatlar, doğrudan gelirimizin (sabit gelirliler) satın alma gücünü etkilemekte ve satın alma gücü düştüğünde de tüketimde bazı kısıtlamalar kaçınılmaz olmaktadır. Ekonominin temelinde tüketici faydası yer almaktadır. Tüketicinin ekonomideki önemli bir amacı faydasını maksimize etmektir. Nitekim satın alma gücü azaldığında da fayda azalabilmektedir. Bu durum refah kaybını beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla enflasyon verileri tüketiciler açısından önemli göstergelerdir. Her vatandaşın mutlaka ekonomiye dair bazı göstergelerin farkında olması, bunların nasıl hesaplandığına dair temel bir bilgiye sahip olması gerekmektedir. Çünkü ücretlerimiz, kira artış oranları, beklentilerimiz, işsizlik, üretim, faiz oranları vb. gibi göstergeler, nasıl hesaplandığının farkına varmadığımız enflasyon oranları ile şekillenmektedir.

PEKİ ENFLASYON NASIL HESAPLANIYOR?

Öncelikle enflasyonun tanımından başlayalım. Enflasyon, fiyatlar genel düzeyindeki artış hızıdır. Yani fiyatların tek başına artması enflasyon değildir.Enflasyonun düşmesi, fiyatların düşmesi demek değildir.Enflasyon düştüğünde, fiyat artış hızı yavaşlamaktadır. Örneğin, enflasyon oranı yıllık %80 ise bir önceki yıla göre fiyatlar genel düzeyinde %80 artış yaşanmıştır. Enflasyon %60'a düştüğünde de bir önceki yıla göre fiyatlar genel düzeyi %60 artmış demektir. İki türlü enflasyon hesaplaması vardır. Birincisi Tüketici fiyat endeksi, diğeri de üretici fiyat endeksidir (Yurtiçi-Yurtdışı). Bu yazıda tüketici fiyat endeksi üzerinde duruyoruz.

Şimdi gelin tüketici fiyat endeksi nasıl hesaplanıyor ona bakalım. Mal ve hizmetlerden oluşan bir alışveriş sepetiniz olsun, bu sepete gıda, ulaşım, konut, eğlence vb. birçok sektöre ait mal ve hizmetlerden birer tane ürün ve hizmet koyalım. Ürünleri koyduktan sonra kasaya geldiniz ve bir ödeme yapacaksınız. Ödeme yaparken kasiyer tek fiyat söylemekte ve içindeki ürünlere dikkat etmemektedir. Yani tek fiyat ile muhatapsınız. İşte enflasyon da hesaplanırken tüketici sepeti için tek fiyat endeksi oluşturulur. İçindeki ürün ve hizmetlerin fiyatları artmış, azalmış buna bakmaksızın tek fiyat bizi ilgilendiriyor. Bu tek fiyat da oluşturulurken her ürün ve hizmetin sepet içindeki payı aynı olmamaktadır. Örneğin, 100 liralık bir geliriniz var ve siz bu gelirinizin %0,25'ni pirince ayırırken, %4,43'ünü kiraya ayırıyorsunuz (TÜİK 2022 yılı anketine göre). Haliyle pirinç ile kira payı sepette eşit olarak yer almıyor.

AĞIRLIKLARI KİM BELİRLİYOR?

Bunu Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), tüketiciye her yıl anket yaparak belirliyor. TÜİK, sepetin içindeki maddeleri 2022 yılı için 409 adet olarak dikkate almıştır. Tüm sosyo-ekonomik gruplardan yaklaşık yıllık 15 000 (3 yıl toplamı 45 000) hanehalkı ile yapılan hanehalkı bütçe anketi, kurumsal nüfus anketi, yabancı uyrukluların Türkiye'de yapmış oldukları harcamalar için turizm anketi ve idari kayıtlardan elde edilen harcama ve ciro bilgileri, "Hanehalkı Nihai Tüketim Harcama" verilerinin değişim hızları ile genişletilerek hesaplanmaktadır. Bu ağırlıklar belirlendikten sonra endeksin hesaplanması için 81 il merkezinin tamamını da içeren toplam 225 ilçeden fiyat derlenmektedir. TÜFE kapsamında ayda 27.261 işyerinden 560.392 fiyat derlenmekte ve 4.274 kiracı endeks kapsamında takip edilmektedir. Sepetin içindeki maddelerin fiyatı ortalama olarak alınmaktadır. Mesela TÜİK 2022 Nisan ayı için sepetteki bir madde olan "Kiracı Tarafından Ödenen Gerçek Kira" bedeli 1408,7 TL olarak hesaplanmıştır. Olur mu böyle fiyat diye tepki gösterdiğinizi biliyorum ama TÜİK bu hesaplamaları yaparken, tüm ülke bazında fiyatların ortalamasını dikkate almaktadır. Örneğin, İstanbul'da 2022 Nisan ayı için ortalama 7 bin TL kira söz konusu olurken, aynı dönemde Hakkari'de 1100 lira kira söz konusu olabilmektedir. Haliyle bu durum ortalamayı düşürmektedir. Bu hesaplama diğer maddeler için de böyledir.

Son olarak endeks oluşturulurken, temel yıl belirlenir ve endeks o temel yıla göre şekillenir. TÜİK bunun için de şu hesaplamayı dikkate alır.

İndeks Oluşturma Formülü

I=w * (Pi / Po)

I: endeks

Pi: cari ay fiyatı

w: ağırlık

Po: temel yıl fiyatı

Zincirlenmiş TÜFE Endeksi

It=wi * (Pit / PAralik(t-1)) * IAralik(t-1)

wi : yeni ağırlık

t: zaman

Tüm bu hesaplamalardan sonra TÜİK'in hesaplamış olduğu TÜFE'nin ne kadar bizim cebimizi yansıttığı ayrı bir tartışma konusudur. Enflasyon artışları, hangi ürün ve hizmetler gruplarını ne kadar ağırlıkta kullandığımızla ilgili bir durumdur. Örneğin, ulaşım ve kira ağırlıklı ürün ve hizmet kullanımı olanlar enflasyon artışından oldukça yüksek etkilenirken, artış hızı düşük olan ürün ve hizmet ağırlıklı bir ürün grubu kullananlar da enflasyondan bu kadar yüksek etkilenmemektedir. Dolayısıyla enflasyon ortalama temsil gücüne haizdir. Herkesin enflasyonu hissetme derecesi ve buna yönelik tepkileri elbette farklıdır. Bu yazımızda enflasyonun nasıl hesaplandığını anlattık. Enflasyonla ilgili güncel tartışmalara bir sonraki yazımda devam edeceğim. ENAG, İTO gibi kurumların enflasyon hesaplamalarının neden farklı çıktığı, enflasyona ilişkin 2023 yılı ücret artışları gibi tartışmalarla bu yazı serimize devam edeceğim.