Yavuz Unat: 'Astronomi Evrendeki Yerimizi Sorgulatıyor'

Kastamonu Üniversitesi Felsefe tarihi Profesörü Yavuz Unat'la Osmanlı Devleti'nde astronomiye bakış açısını, astronomları ve astronomi çalışmalarını konulu bir röportaj gerçekleştirdik.

Osmanlı'da Astronomi Çalışmaları Nasıl Başlamıştır?

Osmanlı'da kuruluşundan belli bir zamana kadar pozitif bilimlere ilgi yok. Pozitif bilimlere ilginin başlaması böylelikle astronomiye ilginin başlaması ancak Fatih döneminde olmuştur. Fatih başa geçtiğinde pozitif bilimlere ilgi artmıştır. Buna en büyük etkende Ali Kuşçu olmuştur.  Uluğ Bey'in Semerkant'ta kurduğu Rasathanede yetişmiştir. Fatih, Ali Kuşçu'yu İstanbul'a davet ediyor. Ali Kuşçu, Fatih Sultan Mehmet'in kurduğu külliyelerde ki ders programlarını hazırlamış. Diğer pozitif bilimler gibi bu dönemde astronomi ilgi görmüştür.  Ali Kuşçu'nun yapmış olduğu çalışmalar ünlü astronom Copernicus (kopernik)'e bile etkisi olmuştur. Özellikle Merkür konusunda yaptığı çalışma Kopernik'e ulaşmıştır. İkisi de aynı türde çalışmalar yapmışlar.

Kopernik'in avantajı güneş merkezli sistemde çalışması. Tabi ilham kaynağı olarak önceki çalışmaların etkisi olmuştur. Ali Kuşçu birçok öğrenci yetiştiriyor. Sonrasında Takiyyüdin isimli astronomu görüyoruz. Bu astronom 1575 yılında Mısır'dan davet ediliyor. İstanbul'da gözlemevi kuruyor. Bu gözlemevi o dönemin en önemli 2 gözlemevinden birisi. Takiyyüdin önemli araçlar yapıyor. Araçlardan birisi saati astronomide kullanması. Ölçümleri bu saate göre yapıyor. Takiyyüdin ayrıca bir matematikçi ondalık kesirleri astronomide ilk defa onda görüyoruz. Maalesef gözlemevi yıkıldığı için çalışmalar yarım kalmıştır. Ondan sonra Osmanlı'da önemli bir astronom görmüyoruz. Sonrası da Batı'da bir değişim yaşanacak Copernik, Gallieo, Kepler ve Newton gibi isimler modern astronomiyi kuracak. Sonrasında Osmanlı'da astronomi de bir gerileme yaşanacak.

Padişahlar astronomlara maddi ve manevi olarak destek bulunmuş mudur?

Genel olarak astronomin gelişimine baktığımızda astroloji o dönem bilim olarak sayılıyordu. Hükümdarlar astrolojiyi olan ilgilileri nedeniyle astronomiyle ilgi duymuşlar gözlemevleri açılmasını istemişler.  Tarih boyunca astronomlar astrolojiye inansalar da inanmasalar da bu işe girişmişlerdir. Çünkü astronomi maliyetli bilim. İnanmasa bile menfaat zorunda kalması. Örnek olarak Takiyyüdin bu tahminlere yanaşmasa da mecbur kalıyor. Padişahların geleceği görme arzusu yüzünden astronomiyi desteklemişlerdir.

Osmanlı'da astronomi çalışmaları Avrupa'ya bir etkisi olmuş mudur?

Ali Kuşçu'nun risaleleri etki etmiştir. Daha öncesinde zaten astronomi çalışmaları İslam Dünyası'nın elinde. Bunu bütün bilimler için söyleniliyoruz. Kopernik dönemi sonrası Batı Osmanlı'ya etki etmeye başlamıştır.

Osmanlı'da astronomi çalışmaları bu kadar ileri düzeydeyken neden geride kaldı?

Astronomi pratik hayatta da bize destek veren bilim dalı. İslam Dünyasında astronominin  gelişmesinin sebebi dini hayatta kullanacak argümanlar sahip olması. Ay'ın evreleri, Ay'ın hilal şeklini bulabilmek.  Astronomi çok desteklenmiş. Buna karşı pratik düzeyi de çalışmalar yeterli olsa da teorik düzeyde çalışmalar yetersiz kalmıştır

Astronomiyle ilgilenmek isteyenlerin ne yapması gerekiyordu? Astronomi öğrenimi nasıldı?

Öncellikle mendereslerde astronomi dersi veriyordu. En iyi astronomi öğrenme metodu bir gözlemevinde çalışmak gerekiyordu. Takiyyüdin'den yıkıldıktan uzun s bir süre gözlemevi kurulmamış

Müneccim nedir?

Müneccim gelecekten haber veren kişi. Bunlar yıldızların konuma bakarak gelecekten haber verirler. Bir takım sayısal şifreler vardır hangi ay ne olacak diye tahmin yaparlar. Akadlarda ortaya çıkmış ve Antik Yunan'da ortaya çıkmıştır. Bilim uygarlıklar içinde değişmez.  Astroloji gibi sahte bilim türleri değişir.  Eski Türklerde 12 hayvanlı Türk takvimi var . Her aya bir hayvan verilmiş. Doğduğun aya göre özellikleri taşıyorsun orada farklı bir astroloji var. Osmanlılarda münnecimilik makamı hem namaz vakitleri hesaplayan kişiler hem de gelecekten çıkarım yapan kişiler.

Padişahlardan veya devlet adamlardan müneccimlere danışanlar var mıydı?

Vardı. İlginç bir hikaye var. Uluğ Bey gençken bir astroloğa gitmiş. Astrolog Uluğ Bey'e küçük oğlu tarafından öldüreceğini söylemiş. Uluğ Bey gerçekten de küçük oğlu tarafından öldürülmüş. Biz bu hikayeyi astrolojinin doğru değil yalan bir şey olması için anlatıyoruz. Nedeni Uluğ Bey bu bilgiyi aldıktan sonra küçük oğlunu kendinden uzaklaşmış ve düşman yapmış.   Astroloji bilgileri günlük hayatta kullanırsan olmaması gereken şeyler başına gelir.

O zaman ki halkın müneccimlere bakış açışı nasıldı?

Halkta müneccimlere gidiyordu.  Çünkü insanlar geleceği bilmek ister.

Osmanlıdan kalma müneccimler geleneği hala sürüyor mu?

19. yüzyılda münecimlikbaşlık kapatıldı. O yüzden sürmüyor.

Osmanlıda burçlar var mıydı? Burçlara bakış açısı nasıldı?

Burçlar eski Babil ve Akadlardan beri burç terimleri hiç değişmedi.  Hala kullanıldığı biçimde kullanılıyor.  Astroloji bu yüzden gelişmedi sahte bilim asla gelişmez.

Dünya'nın yuvarlık olduğunu kanıtlanması Osmanlı astronomisi de ne gibi etkisi olmuştur?

O dönemde  Dünya'nın yuvarlık olduğu Antik Yunan'dan çıkıyor.  Aristoteles kanıtlıyor. Hiçbir astronom buna karşı çıkmıyor. Problem Dünya'nın dönüp dönmediği konusunda . Kopernik Dünya'nın döndüğünü söylüyor.

İlk uçan insan olduğu iddia edilen Hezarfen Ahmet Çelebi gerçekte yaşamış mıdır?

Evliya Çelebi'nin seyahatnamesi dışında herhangi bir kaynakta yaşadığına dair kanıt yok.

Uluğ Bey, Ali Kuşçu ve Takiyyüdin'in çalışmalarını neden devam ettirilmedi?

İstanbul Gözlemevi'in yıkılmasının ardından yeni bir gelişme olmadı. Batı'da yapılan çalışmalar ileri gidince geç kalındı .

Güneşi merkez alarak çalışma yapan astronomlarımız var mı?

Ancak 18.yüzyıldan sonra öyle çalışmalar yapılmıştır.

Bizim rasathanelerimiz diğer rasathanelere bağlantısı var mıydı?

Birkaç elçi Paris Rasathanesini etkilenmiştir. Dönüşlerinde rasathane kuralım fikri olmamıştır. Getirdikleri kitap ancak çevrilmiştir.

Tanzimat Fermanı ile Osmanlı Devleti Batılılaşma dönemine girdi bu dönemin astronomiye ne gibi etkisi olmuştur?

O alanda çalışma yapılması için Kopernik, Newton, Kepler gibi isimlerin kitapların çevrilmesi gerekirdi. Bunların hiçbirinin kitapları çevrilmedi. Araştırmalar hep 2. Kaynaklardan yararlanarak yapıldı. Bu da yükseğe çıkamadı.

Kandilli Rasathanesi'nin işlevi tam olarak nedir?

Kandilli Rasathanesi  1867 yılında Rasathane-i Amire 'in devamı. Amacı ise İstanbul'daki hava durumu tahminlerini Batı'ya iletmek. Fatin Gökmen 1912 yılında müdür olduktan sonra astronomi gözlemevi oluyor. Osmanlı Devletine teleskopta çok geç gelmiştir ancak 1835 yılında teleskop gelmiştir.

Cumhuriyet Döneminde Osmanlı döneminden kalma astronomların çalışmalarından yararlandı mı?

Cumhuriyet Dönemi öncesinde Darülfünun üniversitesi bulunuyor. O dönemde kuruluş amacı yurtdışına öğrenci göndermek yerine yurtiçinde eğitmek. Bilimsel ihtiyaçlara cevap vermiyor. 1933 yılında Atatürk üniversite reformu yaparak Almanya'dan gelen bilim adamları eğitim vermeye başlıyor. Adını değiştirerek İstanbul Üniversitesi oluyor. Burada da önemli astronomlar yetişiyor. Örnek olarak Nusret Gökdoğan adlı astronom ilk kadın dekan ve ilk kadın astronomdur. Güneş fiziği çalışıyor ve güneşte bazı oluşumları ilk defa keşfediyor. Başka bir örnek olarak Paris Pişmiş kendi adıyla anılan yıldızları buluyor.

Türkiye Astronomi Kongresi'nde ne gibi faaliyetler yapılıyor?

Türkiye'de ki astronomlar elde etmiş olduğu verileri ve çalışmış olduğu konu tartışmaları yapılıyor. Bu tartışmalardan yeni projeler ortaya çıkıyor. Bu kongrelere astronomi öğrencileri de geliyor.  Aynı zamanda astronomiyle olan farkındalığı güçlendiriyor. Bir yerde astronomlar kendi fikirlerini tartışıyorlar hem de bu öğrencilere farkındalık ve katkı sağlıyor. En son Diyarbakır'da fen öğretmenlerine astronomi eğitimi verdik. Teleskop yapımını anlattık, teleskoplarla gözlemler yaptık. Bunun yanında gözlem şenliği düzenliği ve herkesi davet ediyoruz.  Astronomi  evrende ki yerimizi sorgulatan,  eleştiri kültürümüzü geliştiren bir bilgi dalı. Güzel bir söz vardır Mikroskop bize ne kadar önemli olduğumuzu, teleskop ne Kadar önemsiz olduğumuzu gösterdi.