Tarihte bugün: 12 Eylül darbesinin 39. yıl dönümü! 12 Eylül 1980 darbesini kim yaptı?

12 Eylül ihtilali, Kenan Evren önderliğinde, sağ-sol çatışması, siyasi, sosyal ve ekonomik istikrarsızlık nedenleriyle 1980 yılında gerçekleşti. Bunun sonucunda 171 kişi işkenceler sonucu hayatını kaybetti. 12 Eylül darbesi cumhurbaşkanı kimdir? 12 Eylül 1980 darbesi özeti…

12 EYLÜL 1980 DARBESİ NEDİR?

Türk Silahlı Kuvvetleri'nin 12 Eylül 1980 günü emir-komuta zinciri içinde gerçekleştirdiği 12 Eylül Darbesi ya da 1980 İhtilali adlarıyla anılan askeri darbedir. 1960 darbesi ve 12 Mart 1971 muhtırasının ardından Türkiye Cumhuriyeti tarihinde silahlı kuvvetlerin yönetime üçüncü açık müdahalesi olarak bilinir.

Kod adı "Bayrak Harekatı" olarak belirlenen darbe planının hazırlıkları Haziran 1980'den itibaren Genelkurmay Başkanlığı Karargahı'nda yapılmaya başlandı. Ordu komutanlarına 11 Temmuz saat 04.00'te harekete geçilmesi emri verildi ve 2 Temmuz'da Süleyman Demirel'in Başbakanlığındaki hükümetin güvenoyu almasıyla plan ertelendi.

TRT Radyosunda, 12 Eylül sabahı İstiklal Marşı'nın ardından Harbiye Marşı çalınmış ve ardından dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren imzalı Milli Güvenlik Konseyi "bir numaralı" bildirisinin okunmasıyla darbe resmen ilan edilmişti.

12 EYLÜL DARBESİNİ KİM YAPTI?

Kenan Evren, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer ve Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun'dan oluşan Milli Güvenlik Konseyi, bütün yetkileri ele aldı, yönetime el koydu.

Darbenin ardından ilk fiili uygulama anayasayı uygulamadan kaldırarak TBMM'yi lağvetmek oldu. Böylelikle antidemokratik faaliyetleri devam ediyordu. Ülke genelinde sıkıyönetim ilan edildikten sonra sivil toplum kuruluşları hedef alındı, Türk Hava Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Kızılay dışındaki derneklerin faaliyetlerini durdurdu. Siyasi partiler kapatılarak Süleyman Demirel ile Bülent Ecevit'i Hamzakoy'a, Necmettin Erbakan ile Alparslan Türkeş'i ise Uzunada'ya sürgüne gönderildi, siyasi yasaklar getirildi.

ERDAL EREN 17 YAŞINDA İDAM EDİLDİ

1980 ihtilalinin en acı yüzü ise hala unutulmayan idamlar, işkenceler oldu. İlk idamlar ise 9 Ekim 1980 tarihinde gerçekleşti. Sol görüşlü Necdet Adalı, ardından ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu idam edildi. Darbe öncesinde bir askeri inzibat erini öldürdüğü gerekçesiyle hüküm giyen 17 yaşındaki Erdal Eren, 19 Mart 1980'de idama mahkum edildi. Böylelikle Evren, yıllarca kulaklarda çınlayacak o sözü sarfetmiş oldu; "Asmayalım da besleyelim mi?" Eren'in idam kararı, Yargıtay tarafından iki kez iptal edilmesine rağmen, Milli Güvenlik Konseyi tarafından onaylanan kararla ve yaşı büyütülerek 13 Aralık 1980'de Ankara Ulucanlar Cezaevi'nde infaz edildi.

12 EYLÜL DARBESİNDE KAÇ KİŞİ HAYATINI KAYBETTİ?

Demokrasinin askıya alındığı süreçte, 650 bin kişi gözaltına alındı, açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı, 7 binden fazla kişi için idam cezası istendi. 517 kişinin "ölüm cezasına" çarptırıldığı süreçte, 50 kişi idam edildi. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından 14 bin kişi çıkarıldı. Yaklaşık 100 bin kişi "örgüt üyesi olma" suçundan yargılandı, 30 bin kişi ise "sakıncalı" olduğu iddiasıyla işlerinden edildi.

1982 ANAYASASI KABUL EDİLDİ

Nefes almanın her geçen gün zorlaştığı dönemde, yaklaşık bin film sakıncalı bulunduğu için yasaklandı, 4 bine yakın öğretmen ve yüzlerce üniversite görevlisinin işine son verildi. Onlarca gazeteci için de binlerce yıla varan hapis cezaları istendi. Milli Güvenlik Konseyi üyesi generallerin belirlediği Danışma Meclisinin hazırladığı anayasa, 1982'de "güdümlü" referandumla yüzde 92'lik "evet" oyu aldı. Darbenin öncüsü Evren ve diğer darbecilerin ömür boyu yargılanmasını engelleyen "geçici 15'inci madde" de darbe anayasasına dahil edildi.

İLK KEZ DARBE SORUMLULARI YARGI ÖNÜNE ÇIKTI

Milli Güvenlik Konseyi üyelerinin yargılanamayacağına dair anayasanın geçici 15'inci maddesi, 12 Eylül 2010'daki referandumun ardından kaldırıldı. Ardından darbede parmağı olan kişiler hakkında suç duyuruları yapıldı. Evren ile eski Hava Kuvvetleri Komutanı Tahsin Şahinkaya hakkında Ankara Cumhuriyet Başsavcılığınca soruşturma başlatıldı ve haklarında hazırlanan iddianamenin, 10 Ocak 2012'de kabul edilmesiyle Türkiye tarihinde ilk kez bir darbenin sorumluları yargı önüne çıkarıldı. İki isim de, ''Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın tamamını veya bir kısmını değiştirmeye veya ortadan kaldırmaya ve anayasa ile teşekkül etmiş olan Türkiye Büyük Millet Meclisini ortadan kaldırmaya veya görevini yapmasına engel olmaya cebren teşebbüs etmek'' ile suçlandı. Evren ve Şahinkaya, yaptıkları savunmalarında suçlamaları kabul etmedi.

EVREN VE ŞAHİNKAYA MÜEBBET HAPİS CEZASINA ÇARPTIRILDI

Uzun süren yargı sürecinin ardından mahkeme, 18 Haziran 2014'te Evren ve Şahinkaya'yı, 1979'da verdikleri muhtırayla "anayasa ve TBMM'yi ortadan kaldırmaya ve görevini yapmasını engellemeye teşebbüs", 1980'de de cebren "anayasayı tağyir, tebdil veya ilgaya ve bu kanun ile teşekkül eden TBMM'yi ıskat ve cebren men" suçundan ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına çarptırdı. Sonrasında takdiri indirimle ceza müebbet hapse çevrildi.

"Askeri rütbelerin sökülmesi"ne ilişkin 30'uncu maddenin de uygulanmasına karar verildi. Sanık avukatları, kararı temyiz etti. Ancak dosya Yargıtay'dayken Evren, 10 Mayıs 2015'te, Şahinkaya ise 9 Temmuz 2015'te öldü. Sonuç olarak dava düşürüldü. Ayrıca Evren ve Şahinkaya'nın malvarlıklarına el konulması ve sanıkların TSK'den çıkarılması ile rütbelerinin geri alınmasına yer olmadığına hükmedildi.

12 EYLÜL DARBESİNİN GEREKÇELERİ

12 Eylül 1980 askerî darbesinin gerekçeleri arasında ülkede yaygınlaşan siyasi cinayetler ve 6 Eylül günü Konya'da Necmettin Erbakan önderliğinde yapılan ve darbe liderlerinin şerîat amaçlı bir kalkışma girişimi olarak nitelediği Kudüs Mitingi gösterildi. Türkiye Büyük Millet Meclisi, 22 Mart 1980'de ilk turunu yaptığı Cumhurbaşkanlığı seçimini, 114 tur oylama yaptığı halde darbe gününe kadar sonuçlandıramayarak, halkta demokratik yollarla ülkenin düzlüğe çıkamayacağı inancına yol açtı.

Dış ticaret açığındaki artış ve döviz darboğazı; işsizlik, kıtlık ve işyeri anlaşmazlıkları ile beraber ekonomik sebepler de belirleyici nedenler arasında yer aldı. Aynı zamanda 1980'lere doğru tüm dünyada neoliberal bir ekonomik dönüşüm yaşıyordu. Amerika Birleşik Devletleri neoliberal politikaları hızlandırabilmek için dünyanın çeşitli ülkelerinde sağ hükümetleri işbaşına geçirmek için askerî darbeleri desteklemekteydi. O dönemde Türkiye'de yükselen bir toplumsal muhalefet özellikle işçi ve öğrenci hareketleriyle kendini göstermekteydi. Fabrikalarda grevler artmıştı.

Darbeden hemen önce ülkede ciddi bir güvenlik sorunu vardı. Yükseköğretim Kurumları farklı siyasi görüşler tarafından art arda basılır ve öğrencilerin üniversiteyi boykot etmeleri için baskı uygulardı. 11 Eylül günü çıkan gazetelerde öldürülen kişilerin haberleri sayfalarca yer almıştı.

Türkiye'nin siyasi ve ekonomik iktidarsızlığı özellikle ABD tarafından gözleniyordu. 1979 yılında meydana gelen İran İslam Devrimi ardından aynı yıl içinde Sovyetler Birliği'nin Afganistan'ı işgal etmesi üzerine Türkiye'nin ABD politikaları için istikrarlı hale gelmesi önem kazandı.

TARİHTE BUGÜN

(Olaylar)

1937 - Dersim İsyanı'nın lideri Seyit Rıza teslim oldu. Seyit Rıza yargılama sonucu 15 Kasım'da idam edildi.

1940 - Fransa'da 4 genç, 17 bin yıllık resimlerin bulunduğu Lascaux Mağarası'nı keşfetti.

1943 - Benito Mussolini, Alman komandoları tarafından Gran Sasso'da tutuklu bulunduğu otelden kurtarıldı ve uçakla Viyana'ya getirildi.

1953 - Nikita Kruşçev Sovyetler Birliği Komünist Partisi birinci sekreterliğine seçildi.

1956 - 6-7 Eylül Olayları davası başladı.

1959 - Sovyetler Birliği Luna 2 roketini aya fırlattı.

1963 - Türkiye ile Avrupa Ekonomik Topluluğu arasında ortaklık antlaşması imzalandı.

1970 - Filistinli gerillalar ABD, İsviçre, Birleşik Krallık ve Almanya'ya ait dört uçağı kaçırdılar. Gerillalar uçaklardan üçünü Ürdün çölünde havaya uçurdular; yolcuları rehin aldılar.

1975 - Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu Kıbrıs konusunda Türkiye aleyhine karar verdi.

1977 - 32. Uluslararası Halk Oyunları Yarışması Fransa'nın Dijon kentinde yapıldı.

1980 - 12 Eylül Darbesi gerçekleştirildi.

1993 - Akit gazetesi yayımlanmaya başladı.

1996 - Ankara'ın Batıkent semtinde meydana gelen bombalı saldırıda Ankara'nın Beypazarı kütüğüne bağlı Serkan Geniş olay sırasında yaşamını yitirdi.

2006 - Diyarbakır'ın Bağlar beldesinde meydana gelen bombalı saldırıda, 8'i çocuk olmak üzere 10 kişi öldü ve 15 kişi yaralandı.

2008 - Metallica'nın 9. stüdyo albümü Death Magnetic piyasaya sürüldü.

2010 - Anayasa değişikliği ile ilgili olarak 2010 Türkiye anayasa değişikliği referandumu yapıldı. Sandıkta sonuç olarak 'evet' kararı çıktı.

2013 - Duman müzik grubu Darmaduman albümünü çıkardı.

Doğumlar

1492 - Lorenzo di Piero de' Medici, Floransa yöneticisi ve Urbino Dükü (ö. 1519)

1777 - Henri Marie Ducrotay de Blainville, Fransız bilim adamı (ö. 1850)

1882 - Ion Agârbiceanu, Rumen yazar (ö. 1963)

1888 - Maurice Chevalier, Fransız şarkıcı ve sinema oyuncusu (ö. 1972)

1897 - Irène Joliot-Curie, Fransız bilim insanı (ö. 1956)

1913 - Jesse Owens, Amerikalı atlet (ö. 1980)

1921 - Stanislaw Lem, Polonyalı yazar (ö. 2006)

1921 - Turgut Cansever, Türk mimar, şehir plancısı ve düşünür (ö. 2009)

1941 - Çetin İnanç[1], Türk rejisör

1943 - Michael Ondaatje, Kanadalı yazar ve şair

1944 - Barry White, Amerikalı şarkıcı (ö. 2003)

1949 - Jeremy Cronin, Güney Afrika Komünist Partisi ve Afrika Ulusal Konseyi üyesi devlet adamı, siyasetçi, yazar ve şair.

1951 - Bertie Ahern, İrlandalı siyasetçi

1952 - Neil Peart, Kanadalı müzisyen

1954 - Gülsin Onay, Türk piyanist

1954 - Zeynep Değirmencioğlu, Türk sinema oyuncusu

1962 - Sunay Akın, Türk şair, yazar, gazeteci ve araştırmacı

1964 - Tomás Bulat, Arjantinli ekonomist, gazeteci ve yazar (ö. 2015)

1965 - Ahmet Mümtaz Taylan, Türk oyuncu ve yönetmen

1965 - Seden Gürel, Türk şarkıcı

1973 - Paul Walker, Amerikalı oyuncu ve aktör (ö. 2013)

1976 - Maciej Zurawski, Polonyalı futbolcu.

Ölümler

1185 - I. Andronikos, Bizans İmparatoru (d. 1118)

1612 - IV. Vasili, Rus çarı (d. 1552)

1764 - Jean-Philippe Rameau, Fransız barok besteci (d. 1683)

1906 - Ernesto Cesàro, İtalyan matematikçi (d. 1859)

1919 - Leonid Andreyev, Rus dışavurumcu yazar (d. 1871)

1974 - Bedri Böke, Türk asker ve binici (d. 1920)

1977 - Steve Biko, Güney Afrikalı ırk ayrımına karşı mücadele eden halk önderi (d. 1946)

1981 - Eugenio Montale, İtalyan şair ve Nobel Edebiyat Ödülü sahibi (d. 1896)

1990 - Mustafa Esat Düzgünman, Türk ebru sanatçısı (d. 1920)

1992 - Anthony Perkins, Amerikalı aktör (d. 1932)

1994 - Tom Ewell, Amerikalı aktör (d. 1909)

2001 - Abbas Parmaksızoğlu[2], Türk gazeteci ve Türkiye Gazeteciler Cemiyeti'nin ilk üyelerinden

2003 - Johnny Cash, Amerikalı müzisyen (d. 1932)

2004 - Max Abramovitz, Amerikalı mimar (d. 1908)

2008 - David Foster Wallace, Amerikalı roman, deneme ve kısa öykü yazarı (d. 1962)

2009 - Norman Ernest Borlaug, Amerikalı tarım bilimci (d. 1914)

2010 - Claude Chabrol, Fransız film yönetmeni (d. 1930)