Biruni kimdir? Biruni hayatı ve biyografisi!

Gökbilim, matematik, doğa bilimleri, coğrafya ve tarih alanındaki çalışmalarıyla tanınan Biruni'nin kim olduğu ve çalışmaları merak konusu oldu. Peki, Biruni kimdir? İşte Biruni hayatı ve biyografisi

BİRUNİ KİMDİR?

Doğum tarihi: MS 5 Eylül 973, Beruni, Özbekistan

Ölüm tarihi ve yeri: 13 Aralık 1048, Gazni, Afganistan

Tam adı: Abu Ray?an Mu?ammad ibn A?mad Al-Biruni

Ünlü Fıkıh bilgini Ebu'l-Hasan el-Velvaleci anlatıyor: "Ebu Reyhan el-Biruni'nin ziyaretine gitmiştim. Canı boğazına gelmiş halde, hasta yatağında tık nefes yatıyordu. O halde iken bana dedi ki: Bir gün bana mirasta ninelerin haklarının hesaplanmasıyla ilgili bir denklemden söz etmiştin, nasıldı o? Biraz da ona acıyarak dedim ki: Bu durumdayken de hâlâ bana onları mı soruyorsun? Dedi ki: Bu konuyu bilerek bu dünyadan ayrılmam mı daha hayırlıdır, yoksa bilmeden veda etmek mi? Bunun üzerine meseleyi tekrar kendisine anlattım. Dinledi ve ezberledi. Sonra bana yapacağı şeylerden söz etti. Biraz sonra yanından ayrıldım. Az ilerlemiştim ki yüksek sesle ağlaşma ve bağrışmalar duydum. Döndüm baktım, Ebu Reyhan el-Biruni vefat etmişti."

Ebu Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Biruni h. 3 Zilhicce 362 / m. 4 Eylül 973 tarihinde Harezm bölgesinin merkezi olan Kas'ta dünyaya gelmiştir. el-Biruni'nin vefat tarihi ise tam olarak bilinmemektedir. Bugün araştırmacılar tarafından h. 453 / m. 1061 tarihi Ebu Reyhan Biruni'nin ölüm tarihi olarak kabul edilmektedir. Ayrıca Biruni eserlerinde ailesi, soyu, nisbesi veya etnik kökeni dair detaylı bir malumat da vermemektedir.

Parlak zekâsı sebebiyle daha küçük yaşta nazar-ı dikkati çeken el-Biruni, dönemin ünlü matematik ve astronomi bilgini Ebû Nasr Mansûr b. 'Alî b. Irâk'ın mahiyetinde büyümüştür. Mansûr, Biruni'nin yetişmesi ve iyi bir eğitim almasına özen göstermiştir. Nitekim el-Biruni, el-Âsârü'l-bâkıye adlı eserinde ibn Irâk'tan "hocam" diye bahsetmektedir.

Gençlik yıllarından itibaren bilimsel çalışmalara başlayan el-Biruni, Harezm bölgesinde siyasi ve askeri yönden birtakım karışıklıkların yaşanması münasebetiyle dolayı, 22 yaşına kadar hayatını idame ettirdiği Harezm'i terk etmek zorunda kalmıştır. Bir süreliğine Rey bölgesinde ikâmet eden el-Biruni daha sonra yeninden doğduğu topraklara geri dönüp, kendisini bilim tarihinin zirvesine ulaştıracak eserlerini meydana getirmiştir.

X. ve XI. asır Ortaçağ Türk-İslam dünyasını temsil eden Ebu Reyhan el-Biruni bütün hayatını ve varlığını bilime adamış önemli bir şahsiyettir. Modern bilimin babası olarak nitelendirilen Georges Sarton, XI. yüzyıla "Biruni Asrı" adını vermiştir. Nitekim dünyanın önde gelen İslam Bilim Tarihçisi Prof. Dr. Fuat Sezgin, 27 yaşındaki Biruni ile 18 yaşındaki İbn Sina'nın "Işığın sürati ölçüsüz müdür, yani lâ-mütenâhî midir, yoksa ölçülebilir mi? Yani zamanla ölçülebilir mi?" konusu üzerinde tartışmalarını bugünün Türkiye'sinde bile olamayacağını dile getirir. Bu iki mümtaz bilim insanın sözleri esasında Biruni'nin yaşadığı dönem içerisindeki yeri ve önemini açıkça ifade etmektedir.

Tüm hayatını bilgiye ve bilmediği şeyleri öğrenmeye adayan ve dünyada bilim sahasına kazandırdığı ilk keşif ve buluşlarla, bilim dünyasına ışık tutan Türk-İslam alimi el-Biruni; fizik, tıp, matematik, astronomi, trigonometri, coğrafya, jeodezi, farmakoloji, jeoloji, filoloji, din gibi konuları incelemiş ve toplamda 113 eser meydana getirmiştir. Ne yazık ki bu eserlerden sadece birkaçı günümüze ulaşabilmiştir.

BİRUNİ HAYATI

Bîrûnî, Orta Asya'da tarihi bir bölge olan Harezm'de doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti. Harezm'de Afrigoğulları (Âl-i Irak) hanedanı tarafından korundu, sarayda matematik ve astroloji eğitimi aldı. Buradaki hocaları İbn-i Irak ve Abdussamed bin Hakîm'dir. Bu dönemde daha 17 yaşındayken ilk kitabını yazdı. Harezm, Me'mûnîler hanedanının yönetimine girince Bîrûnî de İran'a giderek bir süre burada yaşadı. Daha sonra ise Ziyârîler tarafından korunmaya başlandı. El Âsâr'ul Bâkiye adlı kitabını Ziyârîlerin sarayında yazmıştır. İki yıl da burada çalıştıktan sonra memleketine geri döndü ve Ebu'l Vefâ ile gök bilim ve astroloji üzerine çalışmaya başladı.

1017'de Gazneli Mahmut, Harezm'i zapt ettiğinde Birûnî de Gazne şehrine gelerek burada Gazneliler'in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut'un Hindistan seferine katıldı. Burada Hint bilim adamlarının dikkatini çekti ve Hint ülkesi alınınca da Nendene şehrine yerleşerek bilimsel çalışmalarına burada devam etti. Sanskritçeyi öğrenerek Hint toplumunun yaşamı ve kültürü üzerine çalıştı.

Buradan tekrar Gazne şehrine döndü ve yaşamının geri kalan kısmını bu şehirde tamamladı. Bu dönem Bîrûnî'nin en verimli zamanı sayılmaktadır. Uzun zamandır hazırladığı Tahdîdu Nihâyet'il Emâkin adlı eserini bu döneme denk gelen 1025 yılında yayınladı. Astronomi üzerine yazdığı Kanûn-i Mes'ûdî adlı eserini Gazneli Mahmud'un oğlu Sultan Mesud'a ithaf etmiştir. Birûni 13 Aralık 1048 yılında vefat etmiştir.

BİRUNİ KİŞİLİĞİ

El Birûni, astroloji üzerine yaptığı en iyi çalışmayı Gazneli Mahmut'un oğlu Mesut'a sundu. Sultan Mesut da bunun üzerine kendisine bir fil yükü gümüşü hediye edince, "Bu armağan beni baştan çıkarır, bilimden uzaklaştırır." diyerek bu hediyeyi geri çevirdi. Aslında Birûni eczacılıkta uygulamalı eğitime, kitaplardan çok daha fazla önem vermiştir. Birûni, elle tutarak ve gözlemleyerek veri toplamanın insana, kitap okumaktan çok daha fazla yarar sağladığına inanmış ve bunu uygulamıştır. Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Birûni, ırk kavramına da önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Aynı şekilde dinler ve düşünceler konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz veya eleştiride bulunmadığı gibi, o dindeki deyimleri aynen kullanmasıyla da dikkat çekmektedir. Sanskrit dilinden Arapçaya çevirdiği Potenceli adlı kitabının önsözünde "İnsanların düşünceleri türlü türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır." şeklinde yazmıştır.

BİRUNİ ÇALIŞMALARI

Çok yönlü bir bilim adamı olan El-Birûnî, ilköğrenimini Yunan bir bilginden aldı. Tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezmli matematikçi ve gökbilimci Ebu Nasr Mansur tarafından kollanan El-Birûnî, ilk çalışmalarını bu âlimin yanında yaptı. İlk eseri, "Asar-ül Bakiye"dir.

El-Bîrûnî'nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Özellikle Bîrûnî'nin eserlerinin Orta Çağ'da Latinceye çevrilmemiş olması, kitaplarının ağır bir dille yazılmış olmasının bir sonucudur. Ancak Bîrûnî kendisinin de dediği gibi, yapıtlarını sıradan insanlar için değil bilginler için yazmaktaydı.

Yine Harezmi "Zîci'nin Temelleri" adlı yapıtının 12. yüzyılda Abraham ben Ezra tarafından İbraniceye çevrildiği bilinmektedir. Batı'nın Birûni ilgisi ise 1870'lerde başladı. O günden bugüne Birûni eserlerinin bazılarının tamamı veya bir kısmı Almanca ve İngilizceye çevrildi.

Mektuplarından, Bîrûnî'nin Aristo'yu bildiği anlaşılır. İbn Sînâ gibi önemli bilginlerle beraber çalışan Bîrûnî, Hindistan'a birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu alan bir kitap yazdı. Onun bu kitabı birkaç dile çevrildi. Birkaç dile çevrilen bu kitap çoğu bilgine örnek oldu. Birûni'nin bir tane de romanı vardır.

Matematik

Bîrûnî'nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Bîrûnî, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini öneren ilk kişi olup sinüs ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmiştir. Bîrûnî'nin bu yönü batı dünyası tarafından ancak iki asır sonra keşfedilip kullanılabilmiştir.

Bîrûnî'nin trigonometriyi kullanarak bir dağın yüksekliğini ölçtüğü, sonra da yükseltisini bildiği bu noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla meridyen yayı uzunluğunu hesaplaması da geometri açısından önemli bir çalışmasıdır. Meridyen yayı uzunluğunun ilk kez Bîrûnî tarafından bu yöntemle bulunması yaygın bir kanıdır. Ancak Bîrûnî bu yöntemi başka bir bilginden aldığını belirtmiştir.

Astronomi

Bîrûnî'nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut'a 1010'da sunduğu "Mesudî fi'l Heyeti ve'n-Nücum" adlı yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus'un görüşlerini tartışma konusu yaparak Dünya'nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan Bîrûnî'nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır.

"Nihâyâtü'l-Emâkin" (Türkçe: Mekânların Sonları) adlı yapıtı, coğrafyadan, jeoloji ve jeodeziye kadar bir dizi konudaki yazılarını içerir. Sultan Mesut'a sunduğu "el-Kanunü'l-Mesudi", Bîrûnî'nin astronomi alanındaki en önemli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre o, Kopernik'le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.

Ayrıca gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini de (enlem eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne'de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok yakın değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok elementli ve bileşikli hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha zor olduğundan Bîrûnî, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine onları çapraz çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye ilkesinin temellerini atmıştır. Aşağıda ekliptik eğimin değerini bulan bazı bilim adamlarının ortaya attığı sayı değerleri bulunmaktadır.

BİRUNİ ESERLERİ

Bîrûnî'nin onlarca yapıtı arasında en çok bilinenleri aşağıdaki gibidir:

El-Âsâr'il-Bâkiye an'il-Kurûni'i-Hâli-ye

El-Kanûn'ül-Mes'ûdî

Kitâb'üt-Tahkîk Mâ li'l-Hind

Tahdîd'ü Nihâyeti'l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet'il-Mesâkin

Kitâbü'l-Cemâhir fî Mâ'rifet-i Cevâ-hir

Kitâbü't-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti't-Tencîm

Kitâbü's-Saydele fî Tıp

EBU REYHÂN MUHAMMED B. AHMED EL-BİRUNİ'NİN BELLİ BAŞLI ESERLERİ

1) el-Âsârü'l-bâkıye 'ani'l-kurûni'l-hâliye: Biruni'nin ilk ve en büyük eserleridir. Çeşitli toplumların kullandığı takvimler ile ilgili bilgi verir. Bkz. Eduard Sachau, Chronologie orientalischer Völker von Alberuni, Leipzig 1878; Maziden Kalanlar (El Âsar el-Bâkiye), Arapçadan çev. Ahsen Batur, Selenge yay. İstanbul 2011.

2) Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin li-tashîhi mesâfâti'l-mesâkin: Enlem-boylam hesaplamaları, şehirler arası mesafeleri ve kıble bulma, tarihi ve coğrafi malumatlara sahip bir eserdir. Jamıl Ali, The determination of the coordinates of positions for the correction of distances between cities, Beyrut 1967; E.S. Kennedy, A commentary upon Biruni's Kitab tahdid al-Amakin: an 11th century treatise on mathematical geography, Beyrut 1973; Tahdîdü Nihâyâti'l-Emâkin, çev. Kıvameddin Burslan, trans. haz. Melek Dosay Gökdoğan – Tuba Uymaz, TTK, Ankara 2013.

3) et-Tefhîm fî evâili sınâ'ati't-tencîm: Matematik, astronomi, astroloji ve coğrafya gibi konuları içermektedir. R. Ramsay Wright: The Book of Instruction in the Elements of the Art of Astrology by al-Biruni. London 1934; Kitab-ı Tefhim, yay. haz. Celaleddin Hümai, Tahran 1319.

4) Tahkîku mâ li'l-Hind min makûletin makbûletin fi'l- 'akl ev merzûle: Hindoloji alanında yazılan ilk eserdir. E. Sachau, Alberuni's India: an account of the religion, philosophy, literature, geography, chronology, astronomy, customs, laws and astrology of India about A.D. 1030, C. I-II, London 1888; Tahkîku Mâ Li'l-Hind Bîrûnî'nin Gözüyle Hindistan, yay. haz. Ali İhsan Yitik, çev. Kıvameddin Burslan, TTK, Ankara 2015.

5) el-Kânûnü'l-Mes'ûdî: Gazneli Mesud için yazılan ve astroloji, jeodezi, trigonometre ve meteoroloji gibi konuları ihtiva eden bir eserdir. el-Kânûnü'l-Mes'ûdî, C. I-III, Haydarabad 1954-1956.

6) el-Cemâhir fi'l-cevâhir: siyasi, kültürel, ahlaki, tarihi başta olmak üzere Biruni'nin çeşitli alanlardaki saptamalarını içermektedir. A. M. Belenichkov on pp. 1-248 of: Sobranie Svedenii dlya poznaniya dragotsennostei (Mineralogiya), Moscow, Izdatelstvo Akademia Nauk SSSR, 1963; Hakim Muhammed Said with commentary by Sami Hamarneh, Al-Biruni: The book Most Comprehensive in Knowledge on Precious Stones, İslamabad 1989; Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-Cemâhir fî Ma'rifeti'l-Cevâhir), çev. Emine Sonnur Özcan, TTK, Ankara 2017.

7) es-Saydele fi't- Tıb: Tıp, eczacılık, botanik ve filolojiden müteşekkil bir eserdir. Al-Biruni's Book on Pharmacy and Materia Medica, Karachi 1973; Kitâbü's-Saydana Fî't-Tıb, çev. Esin Kahya, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2011.

8) Kitâbu Batenceli'l-Hindî: Hindoloji alanındaki bir diğer çalışmasıdır. Hellmut Ritter, "al-Biruni's übersetzung des Yoga-Sutra des Patañjali", Oriens, IX/2, 1956, s. 165-200; Mehmet İlhan, Hammet Arslan, "Bîrûnî'nin "Kitâbu Batenceli'l-Hindî" İsimli Risalesi Yogasutra'nın Bir Çevirisi midir?", Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, C. X, sy. El Biruni, İstanbul 2013, s. 25-84.

9) Kitâb fi'sti'âbi'l-vücûhi'l-mümkine fî san'a-ti'l-asturlâb: Biruni'nin usturlap hakkındaki eseridir. İsti'âb'u-l Vücuh el-Mümküne Fî San'ati'l-asturlâb Muhammed bin Ahmed Ebu Reyhan el-Biruni, tashih ve tahkik Muhammed Ekber Cevadi el-Hasani, Meşhed 1380.

10) Risâle fî Fihristi kütübi Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî; Biruni'nin kendisinin ve Râzî'nin eserlerini kaydettiği risaledir. Fihrist-i Kitâbhâ-i Razi ez Ebu Reyah Muhammed Bin Ahmed Biruni, haz. Mehdi Muhakkik, Tahran 1352.

11) Makâle fi'stihrâci'l-evtâr fi'd-dâ'ire bi-havvâssı'l-hatti'l-münhanî fîhâ: Biruni'nin matematik ile ilgili eseridir. H. Suter, "Das Buch der Auffindung der Sehnen im Kreise", Bibliotheca Mathematica, Dritte Folge, 11, 1910-11, s. 11-78.

12) İfrâdü'l-makâl fî emri'l-ezlâl: Biruni'nin gölgeler üzerine yazdığı eserdir. E. S. Kennedy, The Exhaustive Treatise on Shadows, C. I-II, Halep 1976.

13) Makâle fî Hikâyeti Tarîkı'l-Hind Fi'stihrâci'l-'umr: Hintlilerin yaş tespiti hakkında malumat veren bir risaledir. Zeki Velidi Togan, "Al-Bîrûnî'nin Hikâyat Tarîq Ahl-Hind Fî İstixrâc al-'Umr Nam Risalesi", İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, I/1-4, İstanbul 1953, s. 183-184.

Ayrıca Biruni Üniversitesi Mütevelli Heyet Üyesi Prof. Dr. Bekir Karlığa'nın hazırladığı ve çekimleri devam etmekte olan "Bir Medeniyet Bilgini: Biruni"