Uyuşturucu bağımlılığıyla nasıl mücadele edilmeli?

İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü Narkotik Suçlarla Mücadele Başkanlığı TUBİM ve Yeşilay Bilim Kurulu Üyesi Prof. Dr. Mustafa Necmi İlhan, uyuşturucu bağımlılığının altında yatan sebepleri ve nasıl mücadele edilmesi gerektiğini kaleme aldı.Bugün dünyada tarihin hiçbir döneminde olmadığı kadar çok uyuşturucu türü bulunmakta, insanlık ise oldukça karmaşık bir uyuşturucu sorunu ile mücadele etmektedir. Günümüzde uyuşturucudan etkilenmeyen hiçbir coğrafya bulunmamaktadır. Uyuşturucuyla sürdürülen mücadele, her yıl birçok rapora da yansımaktadır. TÜRKİYE'DE UYUŞTURUCU KULLANIM ORANI ARTIYOR Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Dairesine (UNODC) göre, 15-64 yaş aralığında hayatının bir döneminde madde kullandığını beyan eden kişiler dünyada yüzde 5,6, Avrupa'da yüzde 29'dur. Türkiye'de ise "Genel Nüfusta Tütün, Alkol ve Madde Kullanımına Yönelik Tutum ve Davranış Araştırması" 2011 ve 2018 yıllarında Emniyet Genel Müdürlüğü (EGM) Narkotik Suçlarla Mücadele Başkanlığı TUBİM Şube Müdürlüğü tarafından 15-64 yaş grubunda yapılmış, 2011 yılında hayatında en az bir kere herhangi bir yasa dışı uyuşturucu maddeyi kullanım oranı yüzde 2,7 iken, 2018 yılında yüzde 3,1 olarak ölçülmüştür.Kullanılan uyuşturucu madde türleri ülkelere, bölgelere ve kıtalara göre değişkenlik göstermekle birlikte esrar ve türevleri küresel ölçekte en sık kullanılan madde olmayı sürdürmektedir. Örneğin, Avrupa'da esrardan sonra en sık tüketilen maddeler kokain, ekstazi iken Kuzey Amerika'da opioid türevleri, ülkemizde ise şu an için metamfetamindir. UYUŞTURUCU BAĞIMLILIĞINA YOL AÇAN BAŞLICA FAKTÖRLER Uyuşturucu bağımlığına somut olarak tek bir nedenin yol açtığını söylemek, genellemeler yapmak doğru değildir. Ancak Türkiye uyuşturucu araştırmalarında da kanıtlandığı üzere, özellikle gençlerde en yakın arkadaşlarında veya ailede uyuşturucu kullanan birinin varlığı ile merak ve kendini ifade etme gerekçesi en çok uyuşturucu kullanımına başlama ve devam etme nedenidir. Bunun yanında kişilerin çevresinde uyuşturucunun normalleştirilmesi, sosyal çevresinde, yaşadığı ortamda, sosyal medya ve geleneksel medyada sık sık kullanıcılara yer verilmesi ve özendirilmesi de uyuşturucu kullanımının en etkili sebeplerin başında gelmektedir. Ayrıca, suç oranının yüksek olduğu bir bölgede yaşamak, eğitim ve okula devam etmemek ile çalışmamak da uyuşturucu kullanımına alt yapı hazırlamaktadır. AİLE YAPISI, EĞİTİM DÜZEYİ VE EKONOMİK DURUM BAĞIMLILIK RİSKİNİ ETKİLİYOR Aile içi şiddet ve ihmalin varlığı, stresin fazlalığı, ailelerin çok baskıcı ya da ilgisiz olması, ailede gençlerin özdeşim kurabileceği bir bireyin olmaması da bağımlılık riskini artırmaktadır. Genel olarak sosyoekonomik yönden dezavantajlı bireyler uyuşturucu bağımlılığı yönünden daha yüksek risk grubunda olsa da bu durum toplumlara göre değişebilmektedir. Eğitim açısından bakıldığında ise daha eğitimsiz grupların en riskli olduğu, tüm eğitim grupları içerisinde üniversite öğrencilerinin daha fazla riske sahip olduğunu söylemek mümkündür. DİJİTAL ÇAĞDA SOSYAL MEDYA VE İNTERNETİN UYUŞTURUCU KULLANIMINA ETKİSİ Günümüzde uyuşturucu tedarikçileri akla gelmedik yöntemler kullanmaktadır. Kargo ile uyuşturucu gönderimi, sosyal medya araçları ile kullanıcıya ulaşma, gizli ya da açık şekilde uyuşturucu kullanımı teşviki, toplumda beğeni alan karakterlerin uyuşturucu kullanımı ve paylaşımı, suç örgütlerini, uyuşturucu çete liderlerini yüceltme, romantikleştirme ve daha fazlası hemen her gün karşımıza çıkmaktadır.Tüm bunlar için önlem almak mümkün olsa da, asıl önemli olanın bu etkilere dirençli, ne istemediğini bilen, uyuşturucunun zararlarını bilen "hayır" diyebilen gençler ve toplumlar oluşturmaktır ve bu çok daha etkin bir yoldur. Bunun için de toplumu erken yaşlardan başlayarak uyuşturucusuz bir yaşam biçimini benimsetmek, spor, akıl oyunları gibi farklı motivasyon alanlarına gençleri yönlendirmek çok önemlidir. BAĞIMLILIĞIN TOPLUMSAL DÜZEYDE YOL AÇTIĞI SOSYAL VE EKONOMİK SORUNLAR Bağımlı olan bireyi toplum kaybeder, her bir bireyin toplumdaki kaybı yerine konulamaz sorunlara neden olur, kişinin ailesi, ürettiği işler, toplum her alanda o bireyin katkısından yoksun kalır. Oysaki toplumda her bireyin katkısına ihtiyaç vardır. Üstelik ilerleyen dönemde uyuşturucu bağımlılığının tedavisinin kolay olmadığı düşünüldüğünde, bireye verilecek sağlık hizmetlerini, bu hizmetlerin maliyetini, ailesi ve toplum göğüslemek zorunda kalır. Uyuşturucu bağımlılarında yandaş hastalıkların da daha sık olduğu düşünüldüğünde, hastane yatak işgalinden, süreğen ve artan maliyetlere, kişinin, üretimde olmamasından kaynaklı ailesinin zor durumda olmasına neden olan bir dizi maliyet de aratarak devam eder. SUÇ ORANLARI İLE UYUŞTURUCU KULLANIMI ARASINDAKİ İLİŞKİ Dünyanın her yerinde uyuşturucu suç örgütleri birbirleriyle ve hatta terör örgütleriyle işbirliği yapabilir. Suç ve suç grupları ile hangi uyruktan olursa olsun mücadele edilmektedir. Kolluk birimlerimiz bu konuda da dünyadaki örneklerinden daha üstün şekilde görev yapmaktadır.Son yıllarda, tarihimizin en kapsamlı, planlı ve mücadeleci kurumların koordinasyon içinde olduğu bir uyuşturucu mücadelesi yürütülmektedir. Büyük oranda kolluk gayretiyle ortaya çıkarılabilen uyuşturucu suçlarına müdahalenin artması, birimlerimizin performans, motivasyon, kabiliyet ve mücadele kapasitesinin yükselmesinden kaynaklıdır.Dünyada cezaevlerinde olan hükümlülerin oldukça yüksek bir kısmı uyuşturucuyla ilişkili suçlardan hükümlüdür. 2022 yılında Türkiye'de uyuşturucu madde bağlantılı suçlardan ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlü ve tutuklu oranı yüzde 35,4 iken 2023 yılında bu oran yüzde 33,7'ye düşmüştür. Bunun yanında uygulanan başarılı Denetimli Serbestlik çalışmaları da mücadeleye ciddi katkı sağlamaktadır. TÜRKİYE'DE UYUŞTURUCU İLE MÜCADELEDE YASAL VE KURUMSAL MEKANİZMALAR Türk Ceza Kanunu 188. Maddesi uyuşturucu veya uyarıcı madde imal ve ticaretini, 190. Maddesi uyuşturucu veya uyarıcı madde kullanılmasını kolaylaştırmayı, 191. Maddesi kullanmak için uyuşturucu veya uyarıcı madde satın almayı, kabul etmeyi veya bulundurmayı ya da uyuşturucu veya uyarıcı madde kullanmayı suç olarak tanımlamaktadır.9 Temmuz 2018 tarihinde Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi'ne geçilmesiyle beraber ülkemizdeki kurumların yapılarında da birtakım değişiklikler söz konusu olmuştur. Dolayısıyla bağımlılıkla mücadele çalışmalarının kesintisiz sürdürülmesi amacıyla yeni bir mevzuat düzenlemesi yapılmıştır. Bu bağlamda 2019/2 sayılı Cumhurbaşkanlığı Genelgesiyle Bağımlılıkla Mücadele Yüksek Kurulunun (BMYK) Cumhurbaşkanı Yardımcısı başkanlığında toplanmasına karar verilmiştir. ÇOK SAYIDA KURUM UYUŞTURUCUYA KARŞI GÜÇLERİNİ BİRLEŞTİRDİ Bağımlılıkla Mücadele Yüksek Kurulu; Adalet, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği, Gençlik ve Spor, Hazine ve Maliye, İçişleri, Milli Eğitim, Sağlık, Tarım ve Orman, Ticaret, Ulaştırma ve Altyapı Bakanları ile Cumhurbaşkanlığı Sağlık ve Gıda Politikaları Kurulu Başkanvekilinin katılımıyla yeniden oluşturulmuştur. Sağlık Bakan Yardımcısının başkanlığında Bağımlılıkla Mücadele Kurulu ve illerde de Vali başkanlığında il koordinasyon kurullarının oluşturulabileceği, ayrıca Yüksek Kurul tarafından ihtiyaç duyulması halinde çalışma gruplarının oluşturulabileceği hükme bağlanmıştır. Bu çatı kapsamında ülkemizdeki uyuşturucu ve uyarıcı maddelerle mücadele, 12 bakanlık ve ilgili kurum ve kuruluşlarla çok disiplinli bir yaklaşımla sürdürülmektedir. UYUŞTURUCU BAĞIMLILIĞIYLA MÜCADELEDE BAŞARILI ÜLKELERİN STRATEJİLERİ Uzun dönemdir Türkiye, hem arz ile mücadelede kolluk güçleri; polis, jandarma ve sahil güvenliğinin ulusal ve uluslararası yakalama başarısı, önleme alanında da Yeşilay'ın başta okullar, öğretmenler, dezavantajlı gruplara yönelik faaliyetleri, Tıbbi hizmetler alanında Sağlık Bakanlığının hemen her ilde yer alan Alkol ve Uyuşturucu Madde Bağımlıları Tedavi ve Araştırma Merkezi (AMATEM) ve Çocuk- Ergen Alkol ve Uyuşturucu Madde Bağımlılığı Tedavi ve Arındırma Merkezleri (ÇAMATEM) ile uyuşturucuyla mücadelede örnek gösterilmektedir. Ancak bağımlı olup tedavi olanların aynı riskli ortamlarından uzaklaşması, istihdam sağlanması alanında daha alınacak yol vardır. BAĞIMLILIK YAPAN MADDELERE KARŞI TOPYEKÜN MÜCADELE ŞART Bir grup ülkede bağımlılar rehabilitasyon sürecini birlikte yaşadıkları köylerde geçirmekte ve iyi uygulama örneği olarak sunulmaktadır. Bir grup ülke ise zarar azaltma yaklaşımı ile özellikle uyuşturucu bağımlılarına günlük dozlarını sağlamakta ve yine uygulama örneği olarak sunulmaktadır. Keza uyuşturucu kullanımın belli alanlarda sınırlayan ülkeler de mevcuttur. Fakat bu uygulamaların hiçbirisi uyuşturucusuz bir yaşam biçimini benimseyen ülkeler kadar başarılı değildir ve salgın olarak da adlandırılabilecek uyuşturucu kullanımının artmasına neden olmaktadır.Türkiye Uyuşturucu Araştırmaları 2011 ve 2018 verilerine bakıldığında, Türkiye'deki uyuşturucu kullanıcılarının geçmişteki bağımlılık yapıcı maddeleri kullanımı, öncesinde sigara kullanımının 1,5 kat, alkol kullanımının 2,6 kat uyuşturucu kullanımını artırdığı, bu oranların 18 yaş altı gençlerde ise sigara için 16,5 kat, alkol için ise 12 kat olduğu görülmektedir. Bu sonuçlar, bağımlılık yapıcı maddeler ile topyekûn mücadelenin önemini açıkça ortaya koymaktadır. Tütün, alkol ya da uyuşturucu kullanımı konusunda daha serbest politikalara sahip ülkelerin de mücadelede başarısız olacağı aşikardır. BAĞIMLILIĞLA MÜCADELEDE SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ VE BİREYLERİN ROLÜ Bağımlıkla mücadele, arzın azaltılması, talebin azaltılması, bağımlıların erken tanısı, tedavisi ve rehabilitasyon olmak üzere birkaç farklı boyutta değerlendirilebilir. Sivil toplum kuruluşlarının (STK) desteği, özellikle talep azaltılması aşamasında çok kıymetlidir, ancak uyuşturucu gibi bir kez denemenin yüzde 70'e yakın bağımlı olmaya sebep olacağı gerçeği göz önüne alındığında, STK ve çalışanlarının tanımlanmış yeterliliklere sahip olması çok önemlidir. Zira iyi niyetle ama yetkin olmadan yapılan sivil toplum çalışmaları kimi zaman tam tersine uyuşturucuyu özendirici bir etki de sağlamaktadır.Türkiye'de toplumun yüzde 75,2'si sigara kullanmayı "ağır risk" olarak tanımlarken, yüzde 82,8'i alkol kullanmayı, yüzde 97,3'ü uyuşturucu kullanmayı, ağır risk olarak tanımlamaktadır. Türkiye'de toplumun bağımlılıklara yönelik bu hassasiyeti dikkat alındığında, Yeşilay'ın uyuşturucunun da dahil bağımlılıklar için gerçekleştirdiği mücadelenin önemi özellikle önleme alanındaki faaliyetlerin etkisi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Toplumun konuya bu şekilde bakışı da mücadeleyi desteklemektedir.Prof. Dr. Mustafa Necmi İlhan