İran ile ABD arasındaki derin ihtilaf nükleer anlaşmanın yeniden uygulanmasını zorlaştırıyor

İran'da yeni göreve başlayan Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan, ekonomik sorunları ortadan kaldırmak için ülke lideri Ali Hamaney'in de onayıyla ABD ile yeniden nükleer müzakereleri başlatmak istediğine dair mesajlar verse de bunun çok kolay olmayacağı görünüyor.

İran'dan son zamanlarda nükleer müzakerelerle ilgili istekli açıklamalar gelirken 2018 yılında ABD'nin nükleer anlaşmadan tek taraflı çekilmesi sonrasında yaptırımların şiddetlenmesi, Tahran'ın nükleer faaliyetlerini artırması ve bölgedeki gerilimler gibi ortaya çıkan birbirine bağlı sorunlar, anlaşmanın yeniden uygulanma ihtimalini zorlaştırıyor.

İran ile nükleer anlaşma, eski ABD Başkanı Donald Trump'ın 2018'de anlaşmadan ülkesini tek taraflı çekme kararı ve sonrasında yaşanan gelişmelerle büyük bir darbe aldı.

Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) olarak adlandırılan nükleer anlaşma, İran ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin (BMGK) daimi üyeleri ABD, Rusya, Çin, İngiltere ve Fransa ile Almanya (5+1) arasında 14 Temmuz 2015'te imzalandı.

Uluslararası yaptırımların kaldırılması karşılığında Tahran'ın nükleer faaliyetlerinin düzenlendiği ve denetim altına alındığı nükleer anlaşma, Ocak 2016'da BMGK onayıyla yürürlüğe girdi ve İran uluslararası yaptırımlardan kısmen kurtuldu.

Trump'ın başkanlığı döneminde Washington, 8 Mayıs 2018'de anlaşmadan tek taraflı çekilerek, İran'a yeniden yaptırım uygulamaya başlayınca Tahran yönetimi, bir yıl boyunca Avrupa ülkelerinden ABD yaptırımlarına karşı nükleer anlaşmayı koruyacak adımlar atmasını bekledi.

Avrupa ülkelerinden beklediğini alamayan İran, ABD'nin yaptırımlarına karşı anlaşmadan kaynaklanan tüm taahhütlerini 8 Mayıs 2019'da kademeli olarak durdurmaya başlama kararı aldı.

İran, Kasım Süleymani suikastı sonrasında anlaşmadaki taahhütlerini durdurdu

Trump döneminde İranlı General Kasım Süleymani'nin öldürülmesinin ardından ilk adım olarak 5 Ocak 2020'de yüksek düzeyde uranyum zenginleştirmeye başlayan İran, anlaşmadaki sınırlamaları aşmaya başlayınca bu durum, anlaşmanın fiilen çökmesine yol açtı.

Bu tarihten sonra nükleer faaliyetlerini kademeli olarak artırmaya başlayan İran, özellikle Kasım 2020'de İranlı nükleer fizikçi Muhsin Fahrizade'ye suikastın hemen ardından Mecliste nükleer faaliyetlerin hızlandırılmasını öngören bir yasa geçirdi.

Dönemin Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin başındaki hükümetin itirazlarına rağmen Mecliste onaylanan yasa, İran Atom Enerjisi Kurumunun uranyumu en az yüzde 20 zenginleştirmeye başlamasını ve düşük düzeyli zenginleştirilmiş uranyum stoklarını artırmasını zorunlu kıldı.

Uranyumun daha hızlı zenginleştirilmesi için yeni nesil santrifüjler yerleştirildi

Bu kapsamda uranyum zenginleştirme tesislerine nükleer anlaşma kapsamında kullanılmasına izin verilen IR-1 santrifüjleri yerine uranyumu daha hızlı zenginleştirebilen IR-2, IR-4 ve IR-6 santrifüjleri yerleştirildi.

İran Atom Enerjisi Kurumu, söz konusu yasa kapsamında 5 Ocak 2021'de Fordo'daki nükleer tesiste Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) müfettişlerinin gözetiminde uranyumu yüzde 20 saflıkta zenginleştirdiklerini açıkladı.

İran Nisan 2021'de ilk kez yüzde 60 saflıkta uranyum zenginleştirdiğini duyurdu.

Tahran'ın uranyumu yüzde 20 ve yüzde 60 saflıkla zenginleştirmesi ciddi bir adım olarak görülüyor çünkü uranyumun yüzde 20 üzerinde zenginleştirilmesi nükleer bomba elde etmeye imkan sağlayacak yüzde 90 saflıkta parçalanabilir uranyuma ulaşmak için önemli bir aşama kabul ediliyor.

Yeniden müzakere süreci

İran'ın nükleer programında attığı keskin adımlar, Tahran'ın nükleer faaliyetlerinden endişe eden ABD'yi yeniden İran'la dolaylı olarak müzakerelere başlamaya itti.

İran ile 2015'te imzalanan nükleer anlaşmanın yeniden tam anlamıyla uygulanmasını sağlama ve ABD'nin anlaşmaya dönüşünün ele alındığı nükleer görüşmeler, Nisan 2021'de Viyana'da yapıldı.

Müzakereler, Washington ve Tahran arasındaki uzlaşmazlık nedeniyle sonuçsuz kalarak, Eylül 2021'de askıya alındı. İran'ın uranyum zenginleştirme faaliyetlerini hızlandırması ve bölgede artan gerilimler, anlaşmaya dönme sürecini zorlaştırdı.

İran'ın yüzde 60 zenginleştirilmiş uranyum stokları 3 yılda 59 kattan fazla arttı

Tahran'ın nükleer programını denetleyen Uluslararası Atom Enerjisi Ajansının (UAEA) bu ülkenin nükleer programıyla ilgili 27 Mayıs'ta yayımladığı son raporda, Tahran'ın zenginleştirilmiş uranyum stokunu artırmaya devam ettiği belirtildi.

İran'ın 11 Mayıs itibarıyla toplam zenginleştirilmiş uranyum stokunun 6 bin 201 kilograma yükseldiği, 3 ay önceki rapora oranla 675,8 kilogram artış görüldüğü bildirildi.

Raporda, Tahran yönetiminin yüzde 60 zenginleştirilmiş uranyum üretimini sürdürdüğü, İran'ın yüzde 60 saflıkta 142,1 kilogram zenginleştirilmiş uranyum stokuna sahip olduğu, önceki rapora kıyasla üretimini 20,6 kilogramdan fazla artırdığı ifade edildi.

Ajansın Mayıs 2021'de yayımladığı raporda bu rakamın 2,4 kilogram olduğu göz önüne alındığında Tahran'ın yüzde 60'a kadar zenginleştirilmiş uranyum stoklarını 3 yılda 59 kat artırdığı göze çarpıyor. İran, 2021'de 62,8 kilogram olarak açıklanan yüzde 20 zenginleştirilmiş uranyum stoklarını da 3 yılda 751 kilograma çıkardı.

Anlaşmanın bugünkü durumu

Bugün artık İran ile 2015'te varılan nükleer anlaşma büyük ölçüde işlevsiz durumda. Tahran, anlaşmanın kısıtlamalarını önemli oranda aştı.

Bununla birlikte Uluslararası Atom Enerjisi Başkanı Rafael Mariano Grossi, nisanda yaptığı bir açıklamada, Tahran'ın istemesi halinde "birkaç" nükleer bomba yapmaya yetecek kadar zenginleştirilmiş uranyuma sahip olduğunu duyurdu.

Bu durumda ABD ve anlaşmanın tarafı Avrupalı ülkeler, İran'ın nükleer silah elde etme potansiyelinden endişe duyarken, diplomatik çabalar devam ediyor. İran ise nükleer faaliyetlerinin barışçıl olduğunu ve yaptırımların kaldırılması halinde nükleer programını anlaşmaya uygun hale döndüreceğini belirtiyor.

Son aylarda İran ile ABD, Umman ve Katar aracılığında dolaylı görüşmeler yaptı. Buna karşın anlaşmanın yeniden canlandırılması ve İran'ın nükleer programının kontrol altına alınması, bölgesel ve küresel istikrar açısından kritik öneme sahip ancak taraflar arasındaki güvensizlik ve artan gerilimler gibi birbirine bağlı sorunlar bu süreci daha da karmaşık hale getiriyor.

İran'dan nükleer müzakerelere dönme talebi

İran'da Cumhurbaşkanı seçilen Mesud Pezeşkiyan, ülke ekonomisindeki büyük sorunları aşabilmek için nükleer anlaşma ve Batı ile müzakerelerin önemini hem seçim kampanyasında hem de seçildikten sonra sıklıkla vurguladı.

Nükleer anlaşmanın imzalandığı dönemde İran'ın Başmüzakerecisi olarak görev yapan ve artık ülkenin yeni Dışişleri Bakanı olan Abbas Erakçi ise 23 Ağustos'ta devlet televizyonunda katıldığı bir programda yaptığı konuşmada, Rusya-Ukrayna arasındaki savaş ve Gazze'deki durum gibi değişen uluslararası koşullar nedeniyle nükleer müzakereleri canlandırmanın geçmişte olduğu kadar kolay olmayacağını söyledi.

Erakçi, nükleer anlaşmanın mevcut haliyle de yeniden canlandırılamayacağını yeni müzakerelerin oluşturulması gerektiğini dile getirdi.

İran lideri Ali Hamaney de Cumhurbaşkanı Pezeşkiyan'ın liderliğindeki yeni hükümet kabinesini kabul ettiği toplantıda konuya değindi.

Ekonomideki sorunların çözümünün Batı ile müzakerelere bağlanmaması gerektiğini savunan Hamaney, ABD ile nükleer müzakerelere kapıyı da açık bırakarak, "Umudumuzu düşmana bağlamamıza gerek yok. Planlarımız için düşmanların onayını beklememeliyiz. Bu gerçek, Cumhurbaşkanımızın sözlerinde ve Dışişleri Bakanının birkaç gün önceki açıklamalarında da mevcuttu. Elbette bu düşmanla bir yerde etkileşime girmeyeceğimiz anlamına gelmiyor ancak ona güvenmemeliyiz. Bazı yerlerde aynı düşmanla etkileşime girmek de çelişki değildir ve bunun için engel yok." diye konuştu.

Pezeşkiyan ise konuyla ilgili konuşmasında ülkesinin yaptırımların kaldırılmasını istediğini, İran'ın nükleer anlaşmadaki taahhütlerini yerine getirdiğini ve anlaşmanın taraflarının da bu yükümlülüklerine geri dönmesinin gereğini vurguladı. Pezeşkiyan, yaptırımların kaldırılması mümkün olmazsa onu etkisiz hale getirmeye çalışacaklarını belirtti.

İran'dan nükleer müzakerelerle ilgili olumlu açıklamalar dikkate alındığında gelecekte yapılacak diplomatik girişimlerin anlaşmanın geleceği veya yeni bir anlaşmanın ortaya çıkabilmesi açısından belirleyici olacağı değerlendiriliyor.