Erzurum'un Tarihi "Akıllı" Evleri

ZEHRA MELEK ÇAT - Eski Erzurum evlerinde kapıdaki misafirin cinsiyetini de belli eden tokmaklar ile kapıların geleneksel örtüsü "tırhış" unutulmaya yüz tutarken, yerlerini ise çeşitli seslerde çalan ziller ile dürbün ve kamera sistemlerine bıraktı.

Erzurum evlerinde yıllarca kullanılan ve eve gelen misafirin cinsiyetinin öğrenilmesini sağlayan tarihi kapı tokmaklarının yerini zamanla çeşitli seslerde çalan ziller aldı.

Kapıların geleneksel örtüsü "tırhış" ise yerini dürbün ve kamera sistemlerine bıraktı.

Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Felsefe Tarihi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hacı Ömer Özden, AA muhabirine yaptığı açıklamada, kapıların dıştan gelen tehlikelere, yabancılara karşı evi koruma amaçlı olduğunu ifade ederek, kapıların ahşaptan çelik kapılara kadar uzun bir değişim yaşadığını belirtti.

Tırhışların ev kapılarının dışına takıldığını ve örtü görevi gördüğünü dile getiren Özden, "Eskiden Erzurum evlerinde dürbün, kamera gibi sistemler olmadığından tırhış kullanılırdı. Erzurum'un dürbünüdür tırhış. Geleneksel kapı sisteminin dış örtüsüdür. Tırhışlar eskiden ahşaptan yapılırdı. Evin yapısına göre sanat eseri olan tırhışlar da olurdu. Eski ahşap tırhışlar zamanla yerini boncuklu tırhışlara bıraktı. Tırhış Erzurum'a özgü bir ev aracıdır. Bu sistem günümüzde değişti, artık dürbünler var" dedi.

Günümüzde kapılarda bulunan dürbünün yerine eski evlerde "tırhış" denen tahta perde olduğunu belirten Özden, tırhışın dışarıdan bakıldığında içeriyi göstermediğini, sadece dışarıyı gösterdiğini söyledi. Özden kadınların, tırhışların arkasından sohbet ettiğini böylece sokaktan geçen yabancıların kadınları görmediğini belirten Özden, "İri gözler ufak gözler, beni gizler, seni gözler" bilmecesinin de Erzurum'da tırhışı anlattığını ifade etti.

Şimdi kullanılan kapı zillerinin yerine önceden tokmak kullanıldığını anlatan Özden, şunları kaydetti:

"Tokmaklar gelen insanın içeriyi haberdar ettiği bir araçtır. Erzurum'da kapılarda iki tokmak olurdu. Daha iri olan tokmak erkekler tarafından, daha zarif olan da kadınlar tarafından kullanılırdı. Sese göre gelen kişinin erkek mi, kadın mı olduğu anlaşılır, evde de kapıyı ona göre erkek geldiyse erkek, kadın geldiyse evin kadını açardı. Tarihi evlerde tam bir estetik sistem oluşturulmuş, öyle bir estetik sistem var ki içerideki kişi kimin geldiğini anlıyor ve ona göre tedbirini alıyor. Bu nedenle bu estetik sistem düşünülmüş ve yıllarca da kullanılmış. Hatta kapılar üzerinde çocuklar içinde bir tokmak düşünülmüş. Kapının alt tarafına çocukların boyunun yetişebileceği yükseklikte bir tokmak da konulmuş. Ne yazık günümüzde bu tokmaklar olmadığı için kapılarımızda böylesine estetik ve zarif bir yöntem kullanılmıyor." - Erzurum