Darbenin Tiyatrosu: "Musaddık'ın Gece Notları"

Tahran'da, İran petrolünü İngilizlerin elinden almak için mücadele eden İran eski Başbakanı Muhammed Musaddık'ın (1951-1953) görevine darbeyle son verilmesini konu edinen "Musaddık'ın Gece Notları" adlı tiyatro oyunu sergilendi.

Başkent Tahran'daki Vahdet Tiyatro Salon'unda sergilenen oyun, 19 Ağustos 1953'te İngiltere tarafından hazırlanan ve Amerikan Merkezi Haberalma Teşkilatı (CIA) tarafından yönetilen "Ajax Operasyonu" adı verilen darbeyi ele alıyor.

Oyunla ilgili AA muhabirine açıklama yapan yönetmen Asgar Halili (39), Başbakan Musaddık'ın İran halkının gönlünde özel bir yere sahip olduğunu söyledi.

"Musaddık, halkın iradesini temsil ediyordu"

Musaddık'ın tüm zorluklara rağmen halkın talebi doğrultusunda ülkenin en önemli gelir kaynağı petrolü İngilizlerin elinden kurtarmaya çalıştığını belirten Halili, "Musaddık, İran'ın modern efsanesidir." dedi.

İngiliz ve ABD'nin entrikaları sonucu askeri darbeyle görevinden alınan Musaddık'ın vatan sevgisiyle tanınmasına rağmen yaklaşık 50 yıldır hakkında tiyatro alanında bir çalışma yapılamamasının sebebinin siyasi olduğunu öne süren Halili, "Halkın iradesini temsil eden Musaddık, insanların gönlünde özel bir yere sahiptir." ifadesini kullandı.

Bu duygu ve düşüncelerle senaryoyu, sahnede 63, sahne arkasında 40 kişilik bir ekiple hayata geçirdiklerini belirten Halili, seyircinin oyuna gösterdiği ilgiden memnun olduğunu kaydetti.

Darbe günlerinde 71 yaşında olmasına rağmen halkı için mücadeleden geri durmayan Ulusal Cephe Partisi (UCP) lideri Başbakan Musaddık'ı başarıyla canlandıran İranlı meşhur sinema ve tiyatro oyuncusu Ferhad Ayiş ise Musaddık'ın halka mal olmuş milli bir karakter olduğunu söyledi.

"Musaddık, halkı sokağa çağırmalıydı"

Ayiş, "Musaddık milli bir karakterdir. O, halka güvenen, şeffaf ve dürüst bir siyasetçiydi." dedi.

Oyunu özetleyen Ayiş, "ABD, İngilizlerin yardımıyla bir darbe gerçekleştiriyor. CIA Ortadoğu Masası Şefi Kermit Roosevelt'in yönettiği darbenin ilki, 16 Ağustos'ta yapılmak isteniyor. Fakat Musaddık bu girişimden önceden haberdar olduğu için, ilk darbe başarısızlıkla sonuçlanıyor. Bunun ardından Roosevelt, üç gün sonra bir darbe girişiminde daha bulunuyor. Birileri satın alınıyor, Musaddık aleyhine sokak gösterileri yapılıyor ve ülkenin kaderi değişiyor. İkinci darbe kamuoyunun etkilenmesiyle rahatlıkla meydana geliyor." dedi.

"Söz konusu darbe olmasaydı bugün çok farklı bir İran'la karşı karşıya olacaktık." değerlendirmesinde bulunan Ayiş, "Sonuçta 19 Ağustos, birçok İranlı için üzücü bir gündür. Musaddık'ın, halkı darbecilere karşı sokağa çağırmaması bir hatadır. Halkı sokaklara davet etseydi o gün ülke darbecilerin eline geçmezdi." ifadelerini kullandı.

"İngilizleri kovdu, hedefe konuldu"

Oyunda CIA Ortadoğu Masası Şefi Roosevelt'i canlandıran İreç Rad, ABD'li Roosevelt'in darbedeki rolü hakkında konuştu.

Musaddık'ın demokratik değerlere sahip olduğunu belirten Rad, "Musaddık, petrolü millileştirmekle ülkede önemli bir yer edinmişti. İngilizleri İran'dan kovdu. Bunun üzerine İngilizler, Musaddık'ı hedefe koydu." diyerek şöyle devam etti:

"CIA Şefi Roosevelt, İran kültürü, geleneği ve siyasetine tamamen aşinaydı. 'Postal' adlı ilk darbe girişiminde başarılı olamayınca, Tahran'dan çıkarak, Mazendaran eyaletine bağlı Nuşehr kentine gitti. Aynı günlerde hapishanelerden bazı mahkumlar serbest bırakılarak ve Musaddık aleyhine sokak gösterileri düzenlendi. Bir dizi hazırlığın ardından Roosevelt, 'Ajax Operasyonu' için düğmeye bastı ve ikinci darbe gerçekleştirildi."

Musaddık başkanlığındaki UCP, 1951'de halkın büyük çoğunluğunun da talebi olarak İngiltere'nin yönetiminde bulunan ülke petrolünün millileştirilmesi kararını Meclis'te kabul ettirmişti. Bu karar ile Musaddık'ın bağımsızlık politikası İngiltere ve ABD'nin tepkisini çekmişti. 1953 yılında İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi, Musaddık'ı görevden almaya çalışmış ancak çıkan isyanın ardından ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştı. Bunun ardından İngiltere tarafından hazırlanan ve CIA tarafından yönetilen Ajax Operasyonu adı verilen darbeyle Başbakan Musaddık görevden uzaklaştırılıp tutuklandıktan sonra Şah ülkeye dönerek 1979'daki devrime kadar ülkeyi yönetmişti.

CIA, darbedeki sorumluluğunu 2013'te Ulusal Güvenlik Arşivi'nin internet sitesinde yayımlanan belgelerle kabul etmişti. Belgelerde, "Askeri darbe ABD dış siyasetinin bir parçası olarak, CIA yönetiminde gerçekleştirildi." ifadeleri yer almıştı.