Cumhuriyet "Parası"Nın 86 Yıllık Serüveni

TUĞBA ÖZGÜR DURMAZ - Kuruşlar, liralar, onlar, binler, milyonlar...  İlk kez tedavüle girdiği 1927 yılından itibaren 86 yıllık mazisiyle bugünlere gelen Türkiye Cumhuriyeti'nin banknotları, renkleri, tasarımları, basım yerleri, değerlerinin yanı sıra tarihe de tanıklık ediyor.

Türkiye Cumhuriyeti'nin, kuruluşundan bugüne 9 emisyon grubunda 24 farklı değerde, 132 tertip banknot dolaşıma çıkarıldı. Ağırlıklı olarak yeşil, kahverengi, mavi tonlarının kullanıldığı paralarda çift süren köylüden izcilere, Ankara keçisinden bozkurta, Afyon'dan Sivas'a, Rumeli Hisarın'dan Afşin-Elbistan Termik Santraline, İstanbul Üniversitesinden Ağrı Dağı'na pek çok unsura yer verildi.

İlk emisyon paralarda özellikle başkentteki, heykel, köprü, okul, kurum gibi unsurlar daha çok kullanılırken, sonraki emisyonların tasarımında Anadolu'nun değerleriyle Fatih Sultan Mehmet, Piri Reis gibi önemli kişilerin portreleri de sıkça tercih edildi.

Koleksiyonerlerin "kıymetli"si

Başkentin önemli koleksiyonerlerinden Vedat Duman, Osmanlı'dan bugüne sahip olduğu kağıt para koleksiyonunu AA muhabirine açarak, banknotun serüvenini gözler önüne serdi.

Paraların boyutları, kıymeti, tasarımı ve basımlarıyla ilgili bilgi veren Duman, ilk paralarda hem Ankara'nın başkent olması hem de Merkez Bankasının Ankara'da bulunması nedeniyle banknotun ön veya arka yüzünde daha ziyade Ankara'nın motif ve resimlerinin konulduğunu söyledi.

Koleksiyonerler için en önemli paranın ilk emisyon olduğunu da ifade eden Duman, dönemindeki parasal değeri bakımından da ilk emisyon lirasının daha kıymetli olduğunu belirtti.

Duman, ilk emisyonun 1 reşat altını değerindeki 1 lirasıyla 20 kağnı üzüm, 50 lirasıyla ise Necatibey caddesinde bahçeli bir ev alındığını öğrendiğini aktardı.

1950'li yıllara kadar kağıt paranın İngiltere, Almanya ve ABD'de basıldığını bildiren Duman, ilk dönem banknotlarında sadece Atatürk'ün filigranının yer aldığını, şeritin ise son zamanlardaki paralarda kullanıldığını ifade etti.

Duman, koleksiyonunda yer alan ve "Türkiye'nin en şansız parası" olarak nitelediği tedavüle hiç girmeden kaldırılan 50 kuruşu da göstererek, İkinci Dünya Savaşı yıllarında İngiltere'de basıldıktan sonra Türkiye'ye getirilirken gemiye isabet getirilen torpido dolayısıyla batan banknotları da hatırlattı.

Duman, Yunan halkının kıyılarına vuran Türk lirasını bulunca 'ganimet bulduk' diye sevinip paraları toplaması üzerine Türkiye'nin bu paraları hiç dolaşıma çıkarmadan iptal ettiğini, sonra da Almanya'da yeniden banknot bastırıldığı bilgisini verdi.

-Aynı anda 3 farklı 1 lira

Duman, Türkiye'nin ilk yıllarında aynı değerdeki üç farklı dönem parasının da geçerli olduğunı anımsatarak, şunları anlattı:

"Üç 1 lira... Osmanlı lirası "kaime" yani yerine geçen, Osmanlı Reşat döneminde kullanılan 1 altın karşılığı olan kağıt para. Köylümüz nispeten altın reşatı almış ve 'kağıt para yırtılır, bozulur, yanar' diye bunlara ilgi göstermemiş. Bu arada da Osmanlı dönemindeki ara para var, çok kısa bir süre kullanılmış, bu Osmanlı ile Cumhuriyet arasındaki geçiş dönemi 1 lirasıdır. Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk dönemindeki 1 lira ise Cumhuriyetin ilk parası. İlginç olansa senelerce bu üç para aynı anda ülkemizde kullanılmıştır, dünyanın hiçbir yerinde böyle bir olaya rast gelinmemiştir."

-Kağıt paranın 86  yıllık tarihi

AA muhabirinin derlediği bilgilere göre, Cumhuriyetin parasının serüveni şöyle:

Cumhuriyetin ilk yıllarında para bastırılamadığı için Osmanlı İmparatorluğu'ndan intikal eden "evrak-ı nakdiyeler", 1927 yılı sonuna kadar tedavülde kaldı. Ancak, bir devletin egemenlik ve bağımsızlığının göstergesi olması dolayısıyla TBMM, 1925 yılında ilk Türk banknotlarının bastırılması kararını almasının ardından Türkiye Cumhuriyetinin ilk banknot serisi İngiltere'de basılarak 5 Aralık 1927 tarihinde dolaşıma girdi.

Filigranlı kağıtlara kabartma olarak basılan liralar, dolaşımda 10 yılı aşkın kaldı. O dönemde henüz harf inkılabı gerçekleştirilmediği için paranın üzerindeki "Türkiye Cumhuriyeti" ifadesi Arap harfleriyle, parasal değeri ise Fransızca "Livres Turques" olarak yazıldı.

Cumhuriyetin ilk 1 lirasının ön yüzünde TBMM, Ankara kalesi ve çift süren bir köylü, arka yüzde ise eski Başbakanlık binası, 5 liranın ise ön yüzünde Ankara Kalesi, bozkurt ve Meclis binası, arka yüzde ise Ankara'daki bir köprüye yer verildi.

Ön yüzünde Atatürk'ün bir portresinin yer aldığı ilk banknot olan 50 lira ise kahverengi ve yeşil tonlarının hakim olduğu kağıt paranın arka yüzünde Afyon'dan bir görünüm kullanıldı. Zeytuni yeşilin baskın olduğu 100 lira'da da Atatürk'ün portresiyle bir köy resmi yer aldı.

Ön yüzünde Sivas Gökmedrese ve Atatürk'ün bir portresinin, arkada ise Sivas'tan bir görünümün bulunduğu 500 lira daha büyük boyutlarıyla cüzdanlara girdi. Paranın tasarımında kahverengi ve sarı hakim oldu. 1000 lira koyu mavi tasarımında Atatürk portresi ile Sakarya demiryolu hattından bir görünüm yer aldı.

-Parada İnönü dönemi

1937 yılından itibaren dolaşıma çıkarılan ikinci emisyonda, 1940'tan itibaren İsmet İnönü'nün portresine yer verilmeye başlandı. Hem Atatürk hem de İnönü'lü paraların tedavülde bulunduğu dönemde, sarı, açık yeşil ve kahverenginin kullanıldığı 50 kuruşun arka yüzünde eski Merkez Bankası İdare Merkezi yer aldı. 1 liranın arkasında Boğaziçi'nden bir görünüm kullanılırken diğerlerinde Zafer Anıtı, Güvenlik Anıtı, Ankara Kalesi, Ankara keçileri, Çanakkale Boğazı ve Rumeli Hisarı'ndan görünümlere yer verildi. Bu dönemde de paralarda  kiremit rengi, yeşil, mavi, eflatun, arduvaz mavisi, zeytuni yeşil renkleri tercih edildi.

İkinci emisyonda, İkinci Dünya Savaşı sırasında banknotları Türkiye'ye getiren geminin Pire Limanında hücuma uğrayıp batması sonucunda denize dökülen İnönü resimli 50 kuruşluk ve 100 liralık banknotlarla yine İngiltere'de bastırılan ancak Londra'daki bir hava hücumu sırasında basıldığı matbaa zarar gören 50 liralık banknotlar ise dolaşıma verilmedi.

-Türkiye'de basılan ilk banknotlar

En küçük banknotun 2,5 lira olarak piyasaya sürüldüğü 1942-1947 yıllarındaki üçüncü emisyonda, banknotların tamamının ön yüzünde İsmet İnönü'nün portresi kullanıldı. Eflatun-kahverengi, turuncu- bej, eflatun-yeşil, mavi, pembe, kahverengi ve zeytuni yeşil renklerinin hakim olduğu paraların arka yüzlerinde sırasıyla Halkevi, üç köylü kadını, Ankara keçileri, üzüm salkımı tutan kız, Ankara Sanat okulu öğrencileri ve izciler yer aldı.

Dördüncü emisyonda iki tertip 10 lira ile 100 lira ABD'de basılarak dolaşıma girdi. Kırmızı, açık kahverengi ve yeşil renklerinde tercih edilen, ön yüzlerinde İsmet İnönü'nün portresi yer alan paraların arkalarında Sultan Ahmet Çeşmesi ve Rumeli Hisarı tercih edildi.

-Atatürk portresi yeniden paraların ön yüzünde

1951-1971 yılları arasında dolaşıma çıkarılan beşinci emisyonda banknotların bir kısmı İngitere, Almanya ve ABD'de bir kısmı da 1951 yılında yeniden başlatılan Banknot Matbaası'nın 1958 yılında tamamlanmasıylaTürkiye'de basıldı.

Bu dönemdeki bütün paraların ön yüzünde Atatürk portrelerine yeniden yer verildi.

Halk arasında "Mor Binlik" olarak adlandırılan mor renkli bin liralık banknot da bu döneme aitken, paraların arka yüzlerde, eski Merkez Bankası İdare Binası, fındık toplayan köylü kızları, Meriç Köprüsü, Zafer Anıtı'ndan bir heykel, Gençlik Parkı, Sultan Ahmet Camisi - Dikilitaş ve Hipodrom  ile Rumeli Hisarı ve Boğaziçi'nden bir görünüm kullanıldı.

Altıncı emisyondaki banknotların 20 lira hariç hepsi Türkiye'de basılırken, arka yüzlerde Manavgat Şelalesi, Kız Kulesi, Anıtkabir, Topkapı Sarayı Mermer çeşme, Ağrı Dağı, İstanbul Üniversitesi ana girişi ve Boğaziçi'nden bir görünüm yer aldı.

-Bol sıfırlı paralar, milyonluk banknotlar

1979 yılından itibaren dolaşıma verilen yedinci emisyonda, 10, 100, 500, bin, 5 bin, 10 bin, 20 bin, 50 bin, 100 bin, 250 bin, 500 bin, 1 milyon, 5 milyon, 10 milyon ve 20 milyon liralık banknotlar tedavüle girdi.

Tamamı Türkiye'de basılan paralar 2006 tarihinde tedavülden kaldırılırken, paraların arka yüzlerinde şunlara yer verildi: Atatürk'e çiçek sunan öğrenciler, Ankara Kalesi, Mehmet Akif Ersoy'un portresi ve müze haline getirilen eviyle İstiklal Marşı'nın ilk iki dörtlüğü, İzmir Saat Kulesi, Fatih Sultan Mehmet ve İstanbul'dan bir görünüm, Mevlana figürü ve Mevlana Müzesi, Afşin-Elbistan Termik Santrali, Mimar Sinan'ın portresi ve Selimiye Camisi, yeni Merkez Bankası İdare Merkezi binası, TBMM, Alanya Kızıl Kule, Çanakkale Şehitleri Anıtı, Atatürk Barajı, Anıtkabir, Piri Reis'in dünya haritası, Efes Antik Kenti.

-"Yeni" liralar

2004 yılında çıkarılan "Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun" gereğince, paradan 6 sıfır atılması operasyonu kapsamında 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 Yeni Türk Lirası dolaşıma girdi. Geçiş dönemi paralarının tasarımlarında arka yüzlerinde 50 YTL için Kapadokya, 100 YTL için de İshakpaşa Sarayı tercih edildi.

-Bilim insanları

Bakanlar Kurulu'nun, Yeni Türk Lirası ve Yeni Kuruş'ta yer alan "Yeni" ibarelerini,1 Ocak 2009 tarihinde kaldırılmasına ilişkin kararı 5 Mayıs 2007'de Resmi Gazete'de yayımlandı. Böylece, son emisyon grubu Türk lirası banknotlar, yenilenen tasarımları, değişen boyutları ve gelişmiş güvenlik özellikleriyle 5, 10, 20, 50, 100 ve 200 Türk Lirası olarak dolaşıma çıkarıldı.

Üretimi halen devam eden banknotlardan 5 liranın arkasında Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı'nın, 10 liranın arkasında Ord. Prof. Dr. Cahit Arf'ın, 20 liranın arka yüzünde mimar Kemaleddin'in, 50 liranın arkasında Fatma Aliye'nin, 100 liranın arkasında Itri ve 200 liranın arka yüzünde de Yunus Emre'nin portresi bulunuyor.

Kağıt paralarda hakim renk olarak kahverengi, kırmızı, yeşil, turuncu, mavi ve mor kullanılıyor. - Ankara