Kissinger döneminde Türk-Amerikan ilişkileri hangi bunalımlardan geçti?

100 yaşında hayatını kaybeden ABD’li diplomat ve uluslararası ilişkiler yazarı Henry Kissinger, tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de yakından tanınan bir kişiydi. Kissinger,1973-1977 arası yaptığı Dışişleri Bakanlığı görevi sırasında, Kıbrıs bunalımı ve bunun Türk-Amerikan ilişkilerine yansımalarını yönetmek durumunda kaldı. Türkiye’yi önemli bir NATO müttefiki olarak gören Kissinger, Kıbrıs’a askeri müdahale nedeniyle Kongre’nin silah ambargosu uygulamasına karşı çıkmış ama engelleyememişti. Kissenger dönemindeki Türk-Amerikan ilişkilerini inceledik.

Türk-Amerikan ilişkilerinde Kıbrıs sorunundan kaynaklanan gerilim, Kissinger’in göreve gelmesinden önce başladı.

1960’da kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’nde Kıbrıslı Rum Cumhurbaşkanı Makarios’un anayasada değişiklik yapmak istemesi ve buna Kıbrıslı Türklerin karşı çıkmasıyla başlayan gerilim 1963 sonunda toplumlararası çatışmaya dönüştü.

Kıbrıslı Türkler idari ve siyasi hayattan çekilirken, sorun Birleşmiş Milletler’e taşındı.

İngiltere ve Yunanistan ile adanın garantörleri arasında yer alan Türkiye, artan şiddet olaylarının Kıbrıslı Türklerin güvenliğini ortadan kaldırdığını kaydederek, adaya askeri müdahalede bulunma işaretleri veriyordu.

ABD’nin o dönemki Başkanı Lyndon Johnson, Başbakanı İsmet İnönü’ye 1964 Haziran’ında gönderdiği sert mektupta, Türkiye’nin askeri müdahalede bulunması halinde, olası bir Sovyet saldırısı durumunda NATO’dan destek alamayacağı uyarısında bulunulmuştu.

Türkiye’de “Johnson Mektubu” olarak bilinen olay, Türk-Amerikan ilişkilerinde izleyen yıllarda etkisini göstermeye devam etmişti.

Kıbrıs Harekatı

Kissinger, Amerikan siyasi tarihinin en önemli krizlerinden biri olan Watergate sürecinde ABD Dışişleri Bakanlığı görevine başladı.

Anılarında belirttiği gibi, Washington’u altüst eden ve sonunda Nixon’un istifasına neden olan bunalım, Amerikan dış politikasının dikkatinin dağılmasına ve engellenebilecek krizlerin yaşanmasına neden oldu.

Bunların başında Kıbrıs geliyordu.

Türkiye, 1964’ten bu yana planladığı Kıbrıs askeri harekâtını tam 10 sene sonra 20 Temmuz 1974’te gerçekleştirdi.

Kissinger, operasyondan hemen önce kendisini arayan dönemin Başbakanı Bülent Ecevit tarafından bilgilendirildi.

Kissinger ve Ecevit, bu süreçte hemen her gün telefonda görüştüler.

Kissinger, bu telefon görüşmelerinden bazılarının dökümünü anılarında kullandı.

Bu konuşmalardan bir tanesinde Ecevit, Yunan savaş gemilerinin Türk bayrağı takıp kendi aralarında Türkçe konuşarak ateşkes konusunda hile yaptıklarını söylemesi üzerine Kissinger, “Evet, sayın başbakan, Türk bayrağı taşıyan ve Türkçe konuşulan gemileri batırdığı için Türkiye’yi kimse suçlayamaz” yanıtını vermesi dikkat çekiyordu.

Ecevit’le Harvard’da tanıştı

Ecevit ve Kissinger’ın, Kıbrıs krizinden çok seneler öncesinden birbirini tanıyan iki lider olması dikkat çekici bir unsur.

1957’de Rockefeller bursuyla ABD’ye gidip Harvard Uluslararası Semineri’ne katılan Ecevit’in, o dönem öğretim görevlisi olan Kissinger’dan da dersler aldığı biyografisinde yer alan bir unsur.

İki lider arasındaki bu tanışıklığın Kıbrıs bunalımının yaşandığı döneme nasıl etkileri olduğu merak edilen konular arasında.

Kıbrıs'taki hedefler anılarında

Doğu Akdeniz’de dengelerin değişmesine neden olan ve bugün hala çözümsüz bir sorun olarak kalan Kıbrıs meselesinde ABD diplomasisinin pek de başarılı olamadığı birçok uluslararası ilişkiler uzmanının görüş birliğinde olduğu bir unsur.

Kissinger, anılarında bu unsura şu ifadelerle yorum getiriyor:

“Eğer başarı, her sorunu çözmekle ölçülüyorsa, Amerika’nın Kıbrıs politikası birleşik bir Kıbrıs devletini yeniden kurmak konusunda başarısız olmuştur.

“Ancak her sorunun kesin bir çözümü yoktur ve her statüko geri getirilemez.

“Kıbrıs’taki yüzyıllardır süren Rumlar ve Türkler arasındaki toplumsal çatışmanın ne kadar çetin bir sorun olduğu ortaya çıktı.

“Ancak genel barışın ve barışa dayalı Batı ittifakı yapısının korunması başlı başına önemli hedeflerdi. Ve bunlar 1974 Kıbrıs krizinde Ford yönetiminin ulaştığı hedefler.”

Yunan ve Rumlar tarafından hâlâ eleştiriliyor

Kissinger’in Kıbrıs askeri harekatı öncesinde ve sırasındaki yaklaşımı Yunan ve Rumlar tarafından hala eleştirilen bir unsur.

Amerikalı diplomatın, Kıbrıs’ı sadece Ortadoğu’ya açılan stratejik bir üs olarak değerlendirdiği, Türkler ve Rumlar arasında bölünmesinden yana olduğu dile getirilen iddialar arasında.

Ayrıca Kissinger’ın, Türkiye’nin NATO’daki rolü nedeniyle Yunanistan’ın tezlerine fazla kulak asmaması, Kıbrıs’ta yaşanan sorunun kaynağı olarak eski Kıbrıs Cumhurbaşkanı Makarios’u görmesi de Yunan ve Rumların getirdiği eleştiriler arasında.

İngilizler ise Kissinger’ın Kıbrıs sorununu bir öncelik olarak görmemesinden şikayet ediyorlar ve adanın fiilen bölünmesine neden olan süreçte etkin rol oynamamasını eleştiriyorlardı.

Türkiye’ye silah ambargosuna karşıydı

Kıbrıs harekâtının en önemli sonuçlarından biri ABD’deki güçlü Rum lobisinin bastırması üzerine Türkiye’ye silah ambargosunun başlatılması oldu.

ABD’nin, NATO’nun güney kanadında kritik bir rol oynayan müttefikine karşı silah ambargosu başlatması Ankara-Washington arasındaki ilişkilerin gerilmesine ve Türkiye’nin Amerikan üslerini kapatarak tepki vermesine neden oldu.

Kissinger ve ABD Başkanı Gerald Ford, Türkiye’ye ambargo uygulanmasına açıkça karşı çıkarken, bu adımın NATO ittifakını zayıflatacağı ve Amerikan üslerinin varlığını tehlikeye atacağı tezini işlediler.

Kongre’nin aldığı ilk ambargo kararlarını veto eden Başkan Ford, baskıların artması üzerine Aralık 1974’te Türkiye’ye silah satışı ve askeri yardımların durdurulmasını içeren yasayı onadı.

Kissinger, bu süreçte Ankara’yı ziyaret ederek dönemin Başbakanı Süleyman Demirel’den Amerikan üslerinin kapanmamasını talep etti ancak bu kabul görmedi.

Demirel yönetimi, iki ülke arasında savunma işbirliği anlaşmasını feshetti ve üsleri kapattığını açıkladı.

Ambargoya karşı açık tutum alan Kissinger, dönemin Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil ile yakın işbirliği içinde Türk-Amerikan askeri işbirliğinin yeniden tesis edilmesi için çalışmalarda da bulundu.

Kissinger ve Çağlayangil, 1976’da Savunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması (SEİA) imzalayarak silah ambargosunun kaldırılması ve karşılığında üslerin yeniden ABD tarafından kullanılmasının önünü açmak istedi.

Ancak bu girişim, Kongre’ye takıldı. Ambargonun tamamen kalkması ancak 1978 yılında gerçekleşti.

SEİA da 1980’de imzalandı ve 12 Eylül darbesinden sonra onaylanıp yürürlüğe girdi.